شاهنامه فردوسی / قسمت دوم

پادشاهی خسرو پرویز - بخش 4

بخش ۲۸

بهشتم بیاراست خورشید چهر

سپه را بکردار گردان سپهر

ز درگاه برخاست آوای کوس

هواشد زگرد سپاه آبنوس

سپاهی گزین کرد زآزادگان

بیامد سوی آذرابادگان

دو هفته برآمد بفرمان شاه

بلشکر گه آمد دمادم سپاه

سرا پردهٔ شاه بردشت دوک

چنان لشکری گشن وراهی سه دوک

نیاطوس را داد لشکر همه

بدو گفت مهتر تویی بررمه

وزان جایگه با سواران گرد

عنان بارهٔ تیزتگ راسپرد

سوی راه چیچست بنهاد روی

همی‌راند شادان دل وراه جوی

بجایی که موسیل بود ارمنی

که کردی میان بزرگان منی

به لشکر گهش یار بندوی بود

که بندوی خال جهانجوی بود

برفت این دوگرد ازمیان سپاه

ز لشکر نگه کرد خسرو به راه

به گستهم گفت آن دلاور دومرد

چنین اسپ تازان به دشت نبرد

برو سوی ایشان ببین تاکیند

برین گونه تازان زبهر چیند

چنین گفت گستهم کای شهریار

برانم که آن مرد ابلق سوار

برادرم بندوی کنداورست

همان یارش ازلشکری دیگرست

چنین گفت خسرو بگستهم شیر

که این کی بود ای سوار دلیر

کجاکار بندوی باشد درشت

مگر پاک یزدان بود یاروپشت

اگر زنده خواهی به زندان بود

وگر کشته بردار میدان بود

بدو گفت گستهم شاها درست

بدان سونگه کن که اوخال تست

گرآید به نزدیک وباشد جزاوی

ز گستهم گوینده جز جان مجوی

هم آنگه رسیدند نزدیک شاه

پیاده شدند اندران سایه گاه

چو رفتند نزدیک خسرو فراز

ستودند و بردند پیشش نماز

بپرسید خسرو به بندوی گفت

که گفتم تو راخاک یابم نهفت

به خسرو بگفت آنچ بر وی رسید

همان مردمی کو ز بهرام دید

وزان چاره جستن دران روزگار

وزان پوشش جامهٔ شهریار

همی‌گفت وخسرو فراوان گریست

ازان پس بدو گفت کاین مردکیست

بدو گفت کای شاه خورشید چهر

تو موسیل را چون نپرسی ز مهر

که تا تو ز ایران شدستی بروم

نخفتست هرگز بآباد بوم

سراپرده ودشت جای وی است

نه خرگاه وخیمه سرای وی است

فراوان سپاهست بااوبهم

سلیح بزرگی وگنج درم

کنون تا تو رفتی برین راه بود

نیازش ببرگشتن شاه بود

جهاندار خسرو به موسیل گفت

که رنج تو کی ماند اندرنهفت

بکوشیم تا روز تو به شود

همان نامت از مهتران مه شود

بدو گفت موسیل کای شهریار

بمن بریکی تازه کن روزگار

که آیم ببوسم رکیب تو را

ستایش کنم فر و زیب تو را

بدو گفت خسرو که با رنج تو

درفشان کنم زین سخن گنج تو

برون کرد یک پای خویش از رکیب

شد آن مرد بیدار دل ناشکیب

ببوسید پای و رکیب ورا

همی خیره گشت از نهیب ورا

چو بیکار شد مرد خسروپرست

جهانجوی فرمود تا بر نشست

وزان دشت بی بر انگیخت اسپ

همی‌تاخت تا پیش آذر گشسپ

نوان اندر آمد به آتشکده

دلش بود یکسر بدرد آژده

بشد هیربد زند و استا بدست

به پیش جهاندار یزدان پرست

گشاد از میان شاه زرین کمر

بر آتش بر آگند چندی گهر

نیایش کنان پیش آذر بگشت

بنالید وز هیربد برگذشت

همی‌گفت کای داور داد وپاک

سردشمنان اندر آور بخاک

تودانی که برداد نالم همی

همه راه نیکی سگالم همی

تومپسند بیداد بیدادگر

بگفت این و بر بست زرین کمر

سوی دشت دوک اندر آورد روی

همی‌شد خلیده دل و راه‌جوی

چو آمد به لشکر گه خویش باز

همان تیره گشت آن شب دیریاز

فرستاد بیدار کارآگهان

که تا باز جویند کارجهان

چو آگاه شد لشکر نیمروز

که آمد ز ره شاه گیتی فروز

همه کوس بستند بر پشت پیل

زمین شد به کردار دریای نیل

ازان آگهی سر به سر نو شدند

بیاری به نزدیک خسرو شدند

بخش ۲۹

چوآمد به بهرام زین آگهی

که تازه شد آن فر شاهنشهی

همانگه ز لشکر یکی نامجوی

نگه کرد با دانش و آب روی

کجا نام او بود داناپناه

که بهرام را او بدی نیک خواه

دبیر سرافراز را پیش خواند

سخنهای بایسته چندی براند

بفرمود تا نامه‌های بزرگ

نویسد بران مهتران سترگ

بگستهم و گردوی و بندوی گرد

که از مهتران نام گردی ببرد

چو شاپور و چون اندیان سوار

هرآنکس که بود از یلان نامدار

سرنامه گفت از جهان آفرین

همی‌خواهم اندر نهان آفرین

چوبیدار گردید یکسر ز خواب

نگیرید بر بد ازین سان شتاب

که تا درجهان تخم ساسانیان

پدید آمد اندر کنار و میان

ازیشان نرفتست جزبرتری

بگرد جهان گشتن و داوری

نخست از سر بابکان اردشیر

که اندر جهان تازه شد داروگیر

زمانه ز شمشیر او تیره گشت

سر نامداران همه خیره گشت

نخستین سخن گویم از اردوان

ازان نامداران روشن روان

شنیدی که بر نامور سوفزای

چه آمد ز پیروز ناپاک رای

رها کردن ازبند پای قباد

وزان مهتران دادن او را بباد

قباد بد اندیش نیرو گرفت

هنرها بشست از دل آهو گرفت

چنان نامور نیک دل را بکشت

برو شد دل نامداران درشت

کسی کو نشاید به پیوند خویش

هوا بر گزیند ز فرزند خویش

به بیگانگان هم نشاید بنیز

نجوید کسی عاج از چوب شیز

بساسانیان تا ندارید امید

مجویید یاقوت از سرخ بید

چواین نامه آرند نزد شما

که فرخنده باد اورمزد شما

به نزدیک من جایتان روشنست

برو آستی هم ز پیراهنست

بیک جای مان بود آرام و خواب

اگر تیره بد گر بلند آفتاب

چو آیید یکسر به نزدیک من

شود روشن این جان تاریک من

نیندیشم از روم وز شاهشان

بپای اندر آرم سر و گاهشان

نهادند برنامه‌ها مهر اوی

بیامد فرستاده راه جوی

بکردار بازارگانان برفت

بدرگاه خسرو خرامید تفت

یکی کاروانی ز هرگونه چیز

ابا نامه‌ها هدیه‌ها داشت نیز

بدید آن بزرگی و چندان سپاه

که گفتی مگر بر زمین نیست راه

به دل گفت با این چنین شهریار

نخواهد ز بهرام یل زینهار

یکی مرد بی‌دشمنم پارسی

همان بار دارم شتروار سی

چراخویشتن کرد باید هلاک

بلندی پدیدار گشت ازمغاک

شوم نامه نزدیک خسروبرم

به نزدیک او هدیهٔ نوبرم

باندیشه آمد به نزدیک شاه

ابا هدیه و نامه ونیک خواه

درم برد و با نامه‌ها هدیه برد

سخنهاش برشاه گیتی شمرد

جهاندار چون نامه‌ها را بخواند

مر او را بکرسی زرین نشاند

بدو گفت کای مرد بسیاردان

تو بهرام را نزد من خوار دان

کنون ز آنچ کردی رسیدی بکام

فزون‌تر مجو اندرین کار نام

بفرمود تا نزد او شد دبیر

مران پاسخ نامه را ناگزیر

نوشت اندران نامه‌های دراز

که این مهتر گرد گردن فراز

همه نامه‌های تو برخواندیم

فرستاده را پیش بنشاندیم

به گفتار بیکار با خسرویم

به دل با تو همچون بهار نویم

چولشکر بیاری بدین مرز وبوم

که اندیشد از گرز مردان روم

همه پاک شمشیرها برکشیم

به جنگ اندورن رومیان را کشیم

چو خسرو ببیند سپاه تو را

همان مردی و پایگاه تو را

دلش زود بیکار ولرزان شود

زپیشت چو روبه گریزان شود

بدان نامه‌ها مهر بنهاد شاه

ببرد ان پسندیدهٔ نیک خواه

بدو گفت شاه ای خردمند مرد

برش گنج یابی ازین کارکرد

مرو را گهر داد و دینار داد

گرانمایه یاقوت بسیار داد

بدو گفت کاین نزد چوبینه بر

شنیده سخنها برو بر شمر

بخش ۳۰

بیامد به نزدیک چوبینه مرد

شنیده سخنها همه یادکرد

چو مرد جهانجوی نامه بخواند

هوارا بخواند وخرد را براند

ازان نامه‌ها ساز رفتن گرفت

بماندند ایرانیان درشگفت

برفتند پیران به نزدیک اوی

چودیدند کردار تاریک اوی

همی‌گفت هرکس کز ایدر مرو

زرفتن کهن گردد این روز نو

اگر خسرو آید به ایران زمین

نبینی مگر گرز و شمشیر کین

برین تخت شاهی مخور زینهار

همی‌خیره بفریبدت روزگار

نیامد سخنها برو کارگر

بفرمود تا رفت لشکر بدر

همی‌تاخت تا آذر آبادگان

سپاهی دلاور ز آزادگان

سپاه اندر آمد بتنگ سپاه

ببستند بر مور و بر پشه راه

چنین گفت پس مهتر کینه خواه

که من کرد خواهم به لشکر نگاه

ببینم که رومی سواران کیند

سپاهی کدامند و گردان کیند

همه برنشستند گردان براسپ

یلان سینه و مهتر ایزد گشسپ

بدیدار آن لشکر کینه خواه

گرانمایگان برگرفتند راه

چولشکر بدیدند باز آمدند

به نزدیک مهتر فراز آمدند

که این بی کرانه یکی لشکرند

ز اندیشه ما همی‌بگذرند

وزان روی رومی سواران شاه

برفتند پویان بدان بارگاه

ببستند بر پیش خسرو میان

که ما جنگ جوییم زایرانیان

بدان کار همداستان گشت شاه

کزو آرزو خواست رومی سپاه

بخش ۳۱

چوخورشید برزد سراز تیره کوه

خروشی برآمد زهر دو گروه

که گفتی زمین گشت گردان سپهر

گر از تیغها تیره شد روی مهر

بیاراسته میمن و میسره

زمین کوه گشت آهنین یکسره

از آواز اسپان و بانگ سپاه

بیابان همی‌جست بر کوه راه

چو بهرام جنگی بدان بنگرید

یکی خنجر آبگون برکشید

نیامد به دل‌ش اندرون ترس و بیم

دل شیر دربیشه شد بدو نیم

به ایرانیان گفت صف برکشید

همه کشور دوک لشکر کشید

همی‌گشت گرد سپه یک تنه

که دارد نگه میسر و میمنه

یلان سینه را گفت برقلبگاه

همی‌باش تا پیش روی سپاه

که از لشکر امروز جنگی منم

بگاه گریزش درنگی منم

نگه کرد خسرو بدان رزمگاه

جهان دید یکسر زلشکر سیاه

رخ شید تابان چوکام هژبر

همی تیغ بارید گفتی ز ابر

نیاطوس و بندوی و گستهم وشاه

ببالا گذشتند زان رزمگاه

نشستند بر کوه دوک آن سران

نهاده دو دیده بفرمانبران

ازان کوه لشکر همی‌دید شاه

چپ وراست و قلب و جناح سپاه

چوبرخاست آواز کوس از دو روی

برفتند مردان پر خاشجوی

تو گفتی زمین کوه آهن شدست

سپهر از بر خاک دشمن شدست

چو خسرو بران گونه پیکار دید

فلک تار دید و زمین قار دید

به یزدان همی‌گفت برپهلوی

که از برتران پاک و برتر توی

که برگردد امروز از رزم شاد

که داند چنین جز تو ای پاک وراد

کرابخت خواهد شدن کندرو

سر نیزه که شود خار و خو

دل و جان خسرو پراندیشه بود

جهان پیش چشمش یکی بیشه بود

که بگسست کوت ازمیان سپاه

ز آهن بکردار کوهی سیاه

بیامد دمان تامیان گروه

چو نزدیک ترشد بران برز کوه

به خسرو چنین گفت کای سرفراز

نگه کن بدان بنده دیوساز

که بااو برزم اندر آویختی

چواو کامران شد تو بگریختی

ببین از چپ لشکر ودست راست

که تا از میان دلیران کجاست

کنون تا بیاموزمش کارزار

ببیند دل و رزم مردان کار

چو بشنید خسرو زکوت این سخن

دلش گشت پردرد و کین کهن

کجا گفت کز بنده بگریختی

سلیح سواران فروریختی

ورا زان سخن هیچ پاسخ نداد

دلش گشت پرخون و سر پر ز باد

چنین گفت پس کوت را شهریار

که روپیش آن مرد ابلق سوار

چوبیند تو را پیشت آید به جنگ

تومگریز تا لب نخایی زننگ

چوبشنید کوت این سخن بازگشت

چنان شد که با باد انباز گشت

همی‌رفت جوشان ونیزه بدست

به آوردگه رفت چون پیل مست

چو نزدیک شد خواست بهرام را

برافراخت زانگونه زونام را

یلان سینه بهرام را بانگ کرد

که بیدارباش ای سوار نبرد

که آمد یکی دیو چون پیل مست

کمندی بفتراک و نیزه بدست

چو بهرام بشنید تیغ از نیام

برآهخت چون باد و برگفت نام

چوخسرو چنان دید برپای خاست

ازان کوه‌سر سر برآورد راست

نهاده بکوت و به بهرام چشم

دو دیده پر از آب و دل پر ز خشم

چو رومی به نیزه درآمد زجای

جهانجوی بر جای بفشارد پای

چو نیزه نیامد برو کارگر

بروی اندر آورد جنگی سپر

یکی تیغ زد بر سر و گردنش

که تاسینه ببرید تیره تنش

چو آواز تیغش به خسرو رسید

بخندید کان زخم بهرام دید

نیاطوس جنگی بتابید چشم

ازان خندهٔ خسرو آمد بخشم

به خسرو چنین گفت کای نامدار

نه نیکو بود خنده درکارزار

تو رانیست از روم جز کیمیا

دلت خیره بینم بکین نیا

چو کوت هزاره به ایران و روم

نبینند هرگز به آباد بوم

بخندی کنون زانک اوکشته شد

چنان دان که بخت تو برگشته شد

بدو گفت خسرو من از کشتنش

نخندم همی وز بریده تنش

چنان دان که هرکس که دارد فسوس

همو یابد از چرخ گردنده کوس

مرا گفت کز بنده بگریختی

نبودت هنر تا نیاویختی

ازان بنده بگریختن نیست ننگ

که زخمش بدین سان بود روز جنگ

وزان روی بهرام آواز داد

که‌ای نامداران فرخ نژاد

یلان سینه و رام و ایزد گسسپ

مرین کشته را بست باید بر اسپ

فرستید ز ایدر به لشکر گهش

بدان تابریده ببیند شهش

تن کوت رازود برپشت زین

بتنگی ببستند مردان کین

دوان اسپ با مرد گردن فراز

همی‌شد به لشکر گه خویش باز

دل خسرو ازکوت شد دردمند

گشادند زان کشته بند کمند

بران زخم او بر پراگند مشک

بفرمود پس تا بکردند خشک

به کرباس بر دوختش همچنان

زره دربر و تنگ بسته میان

به نزدیک قیصر فرستاد باز

که شمشیر این بندهٔ دیوساز

برین گونه برد همی روز جنگ

ازو گر هزیمت شدم نیست ننگ

همه رو میان دلشکسته شدند

به دل پاک بی‌جنگ خسته شدند

همی‌ریخت بطریق خونین سرشک

همی رخ پر از آب و دل پر ز رشک

بیامد ز گردنکشان ده هزار

همه جاثلیقان گرد و سوار

یکی حمله بردند زان سان که کوه

بدرید ز آواز رومی گروه

چکاچک برخاست و بانگ سران

همان زخم شمشیر و گرز گران

توگفتی که دریا بجوشد همی

سپهر روان بر خروشد همی

ز بس کشته اندر میان سپاه

بماندند بر جای بربسته راه

ازان رومیان کشته شد لشکری

هرآنکس که بود از دلیران سری

دل خسرو از درد ایشان بخست

تن خسته زندگان راببست

همه کشتگان رابهم برفکند

تلی گشت برسان کوه بلند

همی‌خواندندیش بهرام چید

ببرید خسرو ز رومی امید

همی‌گفت اگر نیز رومی دو بار

کند همی برین گونه بر کارزار

جهان را تو بی‌لشکر روم دان

همان تیغ پولاد را موم دان

به سرگس چنین گفت پس شهریار

که فردا مبر جنگیان را به کار

تو فردا بیاسای تا من سپاه

بیارم ز ایرانیان کینه خواه

بایرانیان گفت فردا به جنگ

شما را بباید شدن بی‌درنگ

همه ویژه گفتند کایدون کنیم

که کوه و بیابان پر از خون کنیم

بخش ۳۲

چو بر زد ز دریا درفش سپید

ستاره شد از تیرگی ناامید

تبیره زنان از دو پرده سرای

برفتند با پیل و باکرنای

خروش آمد و نالهٔ گاودم

هم از کوههٔ پیل رویینه خم

تو گفتی بجنبد همی دشت وراغ

شده روی خورشید چون پر زاغ

چو ایرانیان برکشیدند صف

همه نیزه و تیغ هندی بکف

زمین سر به سر گفتی ازجوشنست

ستاره ز نوک سنان روشنست

چو خسرو بیاراست بر قلبگاه

همه دل گرفتند یکسر سپاه

ورامیمنه دار گردوی بود

که گرد ودلیر وجهانجوی بود

بدست چپش نامدار ارمنی

ابا جوشن وتیغ آهرمنی

مبارز چوشاپور وچون اندیان

بران جنگ بر تنگ بسته میان

همی‌بود گستهم بردست شاه

که دارد مر او را ز دشمن نگاه

چوبهرام یل رومیان راندید

درنگی شد وخامشی برگزید

بفرمود تاکوس برپشت پیل

ببستند وشد گرد لشکر چونیل

نشست ازبرپشت پیل سپید

هم آوردش ازبخت شد ناامید

همی‌راند آن پیل تامیمنه

بشاپور گفت ای بد بدتنه

نه پیمانت این بد به نامه درون

که پیش من آیی بدین دشت خون

نه این باشد آیین پرمایگان

همی تن بکشتن دهی رایگان

بدو گفت شاپور کای دیوفش

سرخویش دربندگی کرده کش

ازین نامه کی بود نام ونشان

که گویی کنون پیش گردنکشان

گرانمایه خسرو بشاپور گفت

که آن نامه با رای او بود جفت

به نامه توپاداش یابی زمن

هم ازنامداران این انجمن

چوهنگام باشد بگویم تو را

زاندیشه بد بشویم تو را

چوبهرام آواز خسرو شنید

باندیشه آن جادوی را بدید

برآشفت وزان کار تنگ آمدش

چوارغنده شد رای جنگ آمدش

جفا پیشه برپیل تنها برفت

سوی قلب خسرو خرامید تفت

چوخسرو چنان دید با اندیان

چین گفت کای نره شیر ژیان

برین پیل برتیرباران کنید

کمان را چوابر بهاران کنید

از ایرانیان آنک بد روزبه

کمان برنهادند یکسر بزه

زپیکان چنان گشت خرطوم پیل

توگفتی شد از خستگی پیل نیل

هم آنگاه بهرام بالای خواست

یکی مغفر خسرو آرای خواست

همان تیرباران گرفتند باز

برآشفت بهرام گردن فراز

پیاده شد آن مرد پرخاشخر

زره دامنش رابزد برکمر

سپر برسرآورد وشمشیر تیز

برآورد زان جنگیان رستخیز

پیاده زبهرام بگریختند

کمانهای چاچی فروریختند

یکی باره بردند هم درزمان

سپهبد نشست از بر اودمان

خروشان همی‌تاخت تا قلبگاه

بجایی کجا شاه بد بی‌سپاه

همه قلبگه پاک برهم درید

درفش جهاندار شد ناپدید

وزان جایگه شد سوی میسره

پس پشتش آزادگان یکسره

نگهبان آن دست گردوی بود

که مردی دلیر وجهانجوی بود

برادر چوروی برادر بدید

کمان را بزه کرد واندرکشید

دوخونی بران سان برآویختند

که گفتی بهمشان برآمیختند

بدین سان زمانی برآمد دراز

همی یک زدیگر نگشتند باز

بدو گفت بهرام کای بی‌پدر

به خون برادر چه بندی کمر

بدو گفت گردوی کای پیسه گرگ

تونشنیدی آن داستان بزرگ

که هرکو برادر بود دوست به

چو دشمن بود بی پی و پوست به

تو هم دشمن و بد تن و ریمنی

جهان آفرین را به دل دشمنی

به پیش برادر برادر به جنگ

نیاید اگر باشدش نام و ننگ

چوبشنید بهرام زو بازگشت

برآشفت و با او دژم ساز گشت

همی‌راند گردوی تا نزد شاه

ز آهن شده روی جنگی سیاه

برو آفرین کرد خسرو به مهر

که پاداش بادت ز گردان سپهر

فرستاده خسرو به شاپور کس

که موسیل راباش فریادرس

بکوشید تا پشت پشت آورید

مگر بخت روشن به مشت آورید

به گستهم گفت آن زمان شهریار

که گر هیچ رومی کند کارزار

چو بهرام جنگی شکسته شود

وگر نیز در جنگ خسته شود

همه رومیان سر به گردون برند

سخنها ز اندازه بیرون برند

نخواهم که رومی بود سرفراز

به ما برکنند اندرین جنگ ناز

بدیدم هنرهای رومی همه

بسان رمه روزگار دمه

هم آن به که من با سپاه اندکی

ز چوبینه آورد خواهم یکی

نخواهم درین کار یاری ز کس

امیدم به یزدان فریادرس

بدو گفت گستهم کای شهریار

به شیرین روانت مخور زینهار

چو رایت چنین است مردان کین

بخواه و مکن تیره روی زمین

بدو گفت خسرو که اینست روی

که گفتی ز لشکر کنون یار جوی

گزین کرد گستهم ز ایران سوار

ده و چار گردنکش نامدار

نخستین ازین جنگیان نام خویش

نوشت و بیاورد و بنهاد پیش

دگر گرد شاپور با اندیان

چو بند وی و گردوی پشت کیان

چو آذرگشسپ و دگر شیر ذیل

چو زنگوی گستاخ با شیر و پیل

تخواره که در جنگ غمخواره بود

یلان سینه را زشت پتیاره بود

فرخ زاد و چون خسرو سرفراز

چو اشتاد پیروز دشمن گداز

چو فرخنده خورشید با اورمزد

که دشمن بدی پیش ایشان فرزد

چومردان گزین کرد ز ایران دو هفت

ز لشکر بیک سو خرامید تفت

چنین گفت خسرو بدین مهتران

که ای سرفرازن و فرمانبران

همه پشت را سوی یزدان کنید

دل خویش را شاد و خندان کنید

جز از خواست یزدان نباشد سخن

چنین بود تا بود چرخ کهن

برزم اندرون کشته بهتر بود

که در خانه‌ات بنده مهتر بود

نگهدار من بود باید به جنگ

بهنگام جنبش نسازم درنگ

همه هم زبان آفرین خواندند

ورا شهریار زمین خواندند

بکردند پیمان که از شهریار

کسی برنگردد ازین کارزار

سپهدار بشنید و آرام یافت

خوش آمدش وز مهتران کام یافت

سپه رابه بهرام فرخ سپرد

همی‌رفت با چارده مرد گرد

هم آنگه خروش آمد از دیده‌گاه

به بهرام گفتند کامد سپاه

جهان جوی بیدار دل برنشست

کمندی به فتراک و تیغی بدست

ز بالا چو آن مایه مردم بدید

تنی چند زان جنگیان برگزید

یلان سینه راگفت کاین بد نژاد

به جنگ اندرون دادمردی بداد

که من دانم کنون جزو نیست این

که یارد چمیدن برین دشت کین

برین مایه مردم به جنگ آمدست

وگر پیش کام نهنگ آمدست

فزون نیست با او سرافراز بیست

ازیشان کسی را ندانم که کیست

اگر پیشم آید جهان را بسم

اگر بر نیایم ازو ناکسم

به ایزد گشسپ ویلان سینه گفت

که مردان ندارند مردی نهفت

نباید که ما بیش باشیم چار

به خسرو مرا کس نیاید به کار

یکی بد کجا نام او جان فروز

که تیره شبان برگزیدی به روز

سپه را بدو داد و خود پیش رفت

همی تاخت با این سه بیدار تفت

چو بهرام را دید خسرو ز راه

به ایرانیان گفت کامد سپاه

کنون هیچ دل را مدارید تنگ

که آمد مرا روزگار درنگ

من و گرز و چوبینه بدنشان

شما رزم سازید با سرکشان

شما چارده یار و ایشان سه تن

مبادا که بینید هرگز شکن

نیاطوس با لشکر رومیان

ببستند ناچار یکسر میان

برفتند زان رزمگه سوی کوه

که دیدار بودی بهر دو گروه

همی‌گفت هرکس که پر مایه شاه

چرا جان فروشد ز بهر کلاه

بماند بدین دشت چندین سوار

شود خیره تنها سوی کارزار

همه دست برآسمان داشتند

که او را همه کشته پنداشتند

چو بهرام جنگی برانگیخت اسپ

یلان سینه و گرد ایزد گشسپ

بدیدند یاران خسروهمه

شد او گرگ و آن نامداران رمه

بماند آنگهی شاه ز آویختن

وزان شورش و باره انگیختن

جهاندار ناکام برگاشت اسپ

پس اندر همی‌رفت ایزدگشسپ

چوگستهم وبندوی وگردوی ماند

گوتاجور نام یزدان بخواند

بگستهم گفت آن زمان شهریار

که تنگ اندرآمد بد روزگار

چه بایست این بیهده رستخیز

بدیدند پشت من اندر گریز

بدو گفت گستهم کامد سوار

توتنهاشدی چون کنی کارزار

نگه کرد خسرو پس پشت خویش

ازان چار بهرام را دید پیش

همی‌داشت تن رازدشمن نگاه

ببرید برگستوان سیاه

ازوبازماندند هردوسوار

پس پشت اودشمن کینه دار

به پیش اندر آمد یکی غار تنگ

سه جنگی پس اندر بسان پلنگ

بن غارهم بسته آمد زکوه

بماند آن جهاندار دور ازگروه

فرود آمد از اسپ فرخ جوان

پیاده بران کوه برشد دوان

پیاده شد وراه اوبسته شد

دل نامداران ازو خسته شد

نه جای درنگ ونه جای گریز

پس اندر همی‌رفت بهرام تیز

بخسرو چنین گفت کای پرفریب

به پیش فراز توآمد نشیب

برمن چراتاختی هوش خویش

نهاده برین گونه بردوش خویش

چوشد زان نشان کار برشاه تنگ

پس پشت شمشیر و در پیش سنگ

به یزدان چنین گفت کای کردگار

توی برتر از گردش روزگار

بدین جای بیچارگی دست گیر

تو باشی ننالم به کیوان و تیر

هم آنگه چو از کوه برشد خروش

پدید آمد از راه فرخ سروش

همه جامه‌اش سبز و خنگی به زیر

ز دیدار او گشت خسرو دلیر

چو نزدیک شد دست خسرو گرفت

ز یزدان پاک این نباشد شگفت

چواز پیش بدخواه برداشتش

به آسانی آورد و بگذاشتش

بدو گفت خسرو که نام تو چیست

همی‌گفت چندی و چندی گریست

فرشته بدو گفت نامم سروش

چو ایمن شدی دور باش از خروش

کزین پس شوی بر جهان پادشا

نباید که باشی جز از پارسا

بدین زودی اندر بشاهی رسی

بدین سالیان بگذرد هشت و سی

بگفت این سخن نیز و شد ناپدید

کس اندر جهان این شگفتی ندید

چو آن دید بهرام خیره بماند

جهان آفرین را فراوان بخواند

همی‌گفت تا جنگ مردم بود

مبادا که مردی ز من گم بود

برآنم که جنگم کنون با پریست

برین تخت تیره بباید گریست

نیاطوس زان روی بر کوهسار

همی‌خواست از دادگر زینهار

خراشید مریم دو رخسار خویش

ز تیمار جفت جهاندار خویش

سپه بود برکوه و هامون وراغ

دل رومیان زو پر از درد و داغ

نیاطوس چون روی خسرو ندید

عماری زرین به یکسو کشید

بمریم چنین گفت کاندر نشین

که ترسم که شد شاه ایران زمین

هم آنگاه خسرو بران روی کوه

پدید آمد از راه دور از گروه

همه لشکر نامور شاد شد

دل مریم از درد آزاد شد

چوآمد به مریم بگفت آنچ دید

وزان کوه خارا سر اندر کشید

چنین گفت کای ماه قیصر نژاد

مرا داور دادگر داد داد

نه از کاهلی بدنه از بد دلی

که در جنگ بد دل کند کاهلی

بدان غار بی‌راه در ماندم

به دل آفریننده را خواندم

نهان داشت دارنده کارجهان

برین بنده گشت آشکارا نهان

فریدون فرخ ندید این به خواب

نه تورو نه سلم و نه افراسیاب

که امروز من دیدم ای سرکشان

ز پیروزی و شهریاری نشان

بدیشان بگفت آن کجا دید شاه

از آن پس به فرمود تا آن سپاه

همه جنگ را تاختن نوکنند

برزم اندرون یاد خسرو کنند

وزان روی بهرام شد پر ز درد

پشیمان شده زان همه کارکرد

بخش ۳۳

هم آنگه ز کوه اندر آمد سپاه

جهان شد ز گرد سواران سیاه

وزان روی بهرام لشکر براند

به روز اندرون روشنایی نماند

همی‌گفت هرکس که راند سپاه

خرد باید و مردی و دستگاه

دلیران که دیدند خشت مرا

همان پهلوانی سرشت مرا

مرا برگزیدند بر خسروان

به خاک افگنم نام نوشین روان

ز لشکر بر شاه شد خیره خیر

کمان را بزه کرد و یک چوبه تیر

بزد ناگهان بر کمرگاه شاه

بکژ اندر آویخت پیکان به راه

یکی بنده چون زخم پیکان بدید

بیامد ز دیباش بیرون کشید

سبک شهریار اندر آمد دمان

به بهرام چوبینهٔ بد نشان

بزد نیزه‌ای بر کمربند اوی

زره بود نگسست پیوند اوی

سنان سر نیزه شد به دونیم

دل مرد بی‌راه شد پر ز بیم

چو بشکست نیزه بر آشفت شاه

بزد تیغ بر مغفر کینه خواه

سراسر همه تیغ برهم شکست

بدان پیکر مغفر اندر نشست

همی آفرین کرد هرکس که دید

هم آنکس که آواز آهن شنید

گرانمایگان از پس اندر شدند

چنان لشکری را بهم بر زدند

خرامید بندوی نزدیک شاه

که‌ای تاج تو برتر از چرخ ماه

یکی لشکرست این چومور وملخ

گرفته بیابان همه ریگ و شخ

نه والا بود خیره خون ریختن

نه این شاه با بنده آویختن

هر آنکس که خواهد ز ما زینهار

به از کشته یا خسته در کارزار

بدو گفت خسرو که هر کز گناه

بپیچید برو من نیم کینه خواه

همه پاک در زینهار منند

به تاج اندرون گوشوار منند

برآمد هم آنگه شب از تیره کوه

سپه بازگشتند هر دو گروه

چوآمد غوپاسبان و جرس

ز لشکر نبد خفته بسیار کس

جهان جوی بندوی ز آنجا برفت

میان دو لشکر خرامید تفت

ز لشکر نگه کرد کنداوری

خوش آواز و گویا منادیگری

بفرمود تا بارگی برنشست

به بیدار کردن میان را ببست

چنین تا میان دولشکر براند

کزو تا بدشمن فراوان نماند

خروشی برآورد کای بندگان

گنه کرده و بخت جویندگان

هران کز شما او گنهکارتر

به جنگ اندرون نامبردارتر

به یزدانش بخشید شاه جهان

گناهی‌که کرد آشکار و نهان

به تیره شبان چون برآمد خروش

نهادند هرکس به آواز گوش

همه نامداران بهرامیان

برفتن ببستند یک سر میان

چو برزد سر از کوه گیتی فروز

زمین را به ملحم بیاراست روز

همه دشت بی‌مرد و خرگاه بود

که بهرام زان شب نه آگاه بود

بدان خیمه‌ها در ندیدند کس

جز از ویژه یاران بهرام و بس

چو بهرام زان لشکر آگاه گشت

بیامد بران خیمه‌ها برگذشت

به یاران چنین گفت کاکنون گریز

به آید ز آرام با رستخیز

شتر خواست از ساروان سه هزار

هیونان کفک افگن و نامدار

ز چیزی که در گنج بد بردنی

ز گستردنیها و از خوردنی

ز زرین و سیمین وز تخت عاج

همان یاره و طوق زرین وتاج

همه بار کردند و خود برنشست

میان از پی بازگشتن ببست

بخش ۳۴

چو خورشید روشن بیاراست گاه

طلایه بیامد ز نزدیک شاه

به پرده سرای اندرون کس ندید

همان خیمه بر پای بر بس ندید

طلایه بیامد بگفت این به شاه

دل شاه شد تنگ زان رزمخواه

گزین کرد زان جنگیان سه هزار

زره دار و برگستوان ور سوار

به نستود فرمود تا برنشست

میان یلی تاختن را ببست

همی‌راند نستود دل پر ز درد

نبد مرد بهرام روز نبرد

همان نیز بهرام با لشکرش

نبود ایمن از راه وز کشورش

همی‌راند بی‌راه دل پر ز بیم

همی‌برد با خویشتن زر و سیم

یلان سینه و گرد ایزد گشسپ

ز یک سوی لشکر همی‌راند اسپ

به بی‌راه لشکر همی‌راندند

سخنهای شاهان همی‌خواندند

پدید آمد از دور یک پاره ده

کجا ده نبود از در مرد مه

همی‌راند بهرام پیش اندرون

پشیمان شده دل پر از درد و خون

چو از تشنگی خشک شدشان دهن

بیامد به خان یکی پیرزن

زبان را به چربی بیاراستند

وزان پیرزن آب و نان خواستند

زن پیر گفتار ایشان شنید

یکی کهنه غربیل پیش آورید

برو بر به گسترده یک پاره مشک

نهاده به غربیل بر نان کشک

یلان سینه برسم به بهرام داد

نیامد همی در غم از واژ یاد

گرفتند واژ و بخوردند نان

نظاره بدان نامداران زنان

چو کشکین بخوردند می خواستند

زبانها به زمزم بیاراستند

زن پیر گفت ار میت آرزوست

میست و یکی نیز کهنه که دوست

بریدم کدو را که نوبد سرش

یکی جام کردم نهادم برش

بدو گفت بهرام چون می بود

ازان خوبتر جامها کی بود

زن پیر رفت و بیاورد جام

ازان جام بهرام شد شادکام

یکی جام پر بر کفش برنهاد

بدان تا شود پیرزن نیز شاد

بدو گفت کای مام با فرهی

ز کار جهان چیستت آگهی

بدو پیرزن گفت چندان سخن

شنیدم کزان گشت مغزم کهن

ز شهر آمد امروز بسیار کس

همی جنگ چوبینه گویند و بس

که شد لشکر او به نزدیک شاه

سپهبد گریزان به شد بی‌سپاه

بدو گفت بهرام کای پاک زن

مرا اندرین داستانی بزن

که این از خرد بود بهرام را

وگر برگزید از هوا کام را

بدو پیرزن گفت کای شهره مرد

چرا دیو چشم تو را تیره کرد

ندانی که بهرام پور گشسپ

چوبا پور هرمز بر انگیزد اسپ

بخندد برو هرک دارد خرد

کس اورا ز گردنکشان نشمرد

بدو گفت بهرام گر آرزوی

چنین کرد گو می‌خوران در کدوی

برین گونه غربیل بر نان جو

همی‌دار در پیش تا جو درو

بران هم خورش یک شب آرام یافت

همی کام دل جست و ناکام یافت

چو خورشید برچرخ بگشاد راز

سپهدار جنگی بزد طبل باز

بیاورد چندانک بودش سپاه

گرانمایگان برگرفتند راه

بره بر یکی نیستان بود نو

بسی اندرو مردم نی‌درو

چو از دور دیدند بهرام را

چنان لشکرگشن و خودکام را

به بهرام گفتند انوشه بدی

ز راه نیستان چرا آمدی

که بی‌مر سپاهست پیش اندرون

همه جنگ را دست شسته به خون

چنین گفت بهرام کایدر سوار

نباشد جز از لشکر شهریار

فرود آمدند اندران نیستان

همه جنگ را تنگ بسته میان

شنیدم که چون ما ز پرده سرای

بسی چیدن راه کردیم رای

جهاندار بگزید نستود را

جهان جوی بی‌تار و بی‌پود را

ابا سه هزار از سواران مرد

کجا پای دارند روز نبرد

بدان تا بیاید پس ما دمان

چو بینم مر او را سرآرم زمان

همه اسپ را تنگها برکشید

همه گرد این بیشه لشکر کشید

سواران سبک برکشیدند تنگ

گرفتند شمشیر هندی به چنگ

همه نیستان آتش اندر زدند

سپه را یکایک بهم بر زدند

نیستان سراسر شد افروخته

یکی کشته و دیگری سوخته

چونستود را دید بهرام گرد

عنان بارهٔ تیزتگ را سپرد

ز زین برگرفتش به خم کمند

بیاورد و کردش هم آنگه ببند

همی‌خواست نستود زو زینهار

همی‌گفت کای نامور شهریار

چرا ریخت خواهی همی خون من

ببخشای بر بخت وارون من

مکش مر مرا تا دوان پیش تو

بیایم بوم زار درویش تو

بدو گفت بهرام من چون تو مرد

نخواهم که باشد به دشت نبرد

نبرم سرت را که ننگ آیدم

که چون تو سواری به جنگ آیدم

چو یابی رهایی ز دستم بپوی

ز من هرچ دیدی به خسرو بگوی

چو بشنید نستود روی زمین

ببوسید و بسیار کرد آفرین

وزان بیشه بهرام شد تابری

ابا او دلیران فرخنده پی

ببود و برآسود و ز آنجا برفت

به نزدیک خاقان خرامید تفت

بخش ۳۵

ازین سوی خسرو بران رزمگاه

بیامد که بهرام بد با سپاه

همه رزمگاهش به تاراج داد

سپه را همه بدره و تاج داد

یکی بارهٔ تیز رو برنشست

میان را ز بهر پرستش ببست

به پیش اندر آمد یکی خارستان

پیاده ببود اندران کارستان

به غلتید در پیش یزدان به خاک

همی‌گفت کای داور داد و پاک

پی دشمن از بوم برداشتی

همه کار ز اندیشه بگذاشتی

پرستنده و ناسزا بنده‌ام

به فرمان و رایت سرافگنده‌ام

وزان جایگه شد به پرده سرای

بیامد به نزدیک او رهنمای

بفرمود تا پیش او شد دبیر

نوشتند زو نامه‌ای برحریر

ز چیزی که رفت اندران رزمگاه

به قیصر نوشت اندران نامه شاه

نخست آفرین کرد بر دادگر

کزو دید مردی و بخت و هنر

دگر گفت کز کردگار جهان

همه نیکوی دیدم اندر نهان

به آذرگشسپ آمدم با سپاه

دوان پیش بازآمدم کینه خواه

بدان گونه تنگ اندر آمد به جنگ

که بر من ببد کار پیکار تنگ

چو یزدان پاکش نبد دستگیر

بمرد آن دم آتش و دار و گیر

چوبیچاره‌تر گشت و لشکر نماند

گریزان به شبگیر ز آنجا براند

همه لشکرش را بهم بر زدیم

به لشکر گهش آتش اندرزدیم

به فرمان یزدان پیروزگر

ببندم برو نیز راه گذر

نهادند برنامه بر مهرشاه

فرستادگان بر گرفتند راه

فرستاده با نامه شهریار

بشد تا بر قیصر نامدار

چو آن نامه برخواند قیصر ز تخت

فرود آمد آن مرد بیداربخت

به یزدان چنین گفت کای رهنمای

همیشه توی جاودانه بجای

تو پیروز کردی مر آن بنده را

کشنده توی مرد افگنده را

فراوان به درویش دینار داد

همان خوردنیهای بسیار داد

مر آن نامه را نیز پاسخ نوشت

بسان درختی به باغ بهشت

سرنامه کرد از جهاندار یاد

خداوند پیروزی و فرو داد

خداوند ماه و خداوند هور

خداونت پیل و خداوند مور

بزرگی و نیک اختری زو شناس

وزو دار تا زنده باشی سپاس

جز از داد و خوبی مکن در جهان

چه در آشکار و چه اندر نهان

یکی تاج کز قیصران یادگار

همی‌داشتی تا کی آید به کار

همان خسروی طوق با گوشوار

صدوشست تا جامهٔ زرنگار

دگر سی شتر بار دینار بود

همان در و یاقوت بسیار بود

صلیبی فرستاد گوهر نگار

یکی تخت پرگوهر شاهوار

یکی سبز خفتان به زر بافته

بسی شوشه زر برو تافته

ازان فیلسوفان رومی چهار

برفتند با هدیه وبا نثار

چو زان کارها شد به شاه آگهی

ز قیصر شدش کاربا فرهی

پذیره فرستاد خسرو سوار

گرانمایگان گرامی هزار

بزرگان به نزدیک خسرو شدند

همه پاک با هدیه نو شدند

چو خسرو نگه کرد و نامه بخواند

ازان خواسته در شگفتی بماند

به دستور فرمود پس شهریار

که آن جامهٔ روم گوهر نگار

نه آیین پرمایه دهقان بود

کجا جامهٔ جاثلیقان بود

چو بر جامهٔ ما چلیپا بود

نشست اندر آیین ترسا بود

وگر خود نپوشم بیازارد اوی

همانا دگرگونه پندارد اوی

وگر پوشم این نامداران همه

بگویند کاین شهریار رمه

مگر کز پی چیز ترسا شدست

که اندر میان چلیپا شدست

به خسرو چنین گفت پس رهنمای

که دین نیست شاها به پوشش بپای

تو بردین زر دشت پیغمبری

اگر چند پیوسته قیصری

بپوشید پس جامهٔ شهریار

بیاویخت آن تاج گوهرنگار

برفتند رومی و ایرانیان

ز هر گونه مردم اندر میان

کسی کش خرد بود چون جامه دید

بدانست کو رای قیصر گزید

دگر گفت کاین شهریار جهان

همانا که ترسا شد اندر نهان