شاهنامه فردوسی / قسمت دوم

پادشاهی خسرو پرویز - بخش 2

بخش ۷

وزان روی شد شهریار جوان

چوبگذشت شاد از پل نهروان

همه مهتران را زلشکر بخواند

سزاوار بر تخت شاهی نشاند

چنین گفت کای نیکدل سروران

جهاندیده و کار کرده سران

بشاهی مرا این نخستین سرست

جز از آزمایش نه اندرخورست

بجای کسی نیست ما را سپاس

وگر چند هستیم نیکی شناس

شمارا زما هیچ نیکی نبود

که چندین غم ورنج باید فزود

نیاکان ما را پرستیده‌اید

بسی شور و تلخ جهان دیده‌اید

بخواهم گشادن یکی راز خویش

نهان دارم از لشکر آواز خویش

سخن گفتن من بایرانیان

نباید که بیرون برند ازمیان

کزین گفتن اندیشه من تباه

شود چون بگویند پیش سپاه

من امشب سگالیده‌ام تاختن

سپه را به جنگ اندر انداختند

که بهرام را دیده‌ام در سخن

سواریست اسپ افگن وکارکن

همی کودکی بی‌خرد داندم

بگرز و بشمشیر ترساندم

نداند که من شب شبیخون کنم

برزم اندرون بیم بیرون کنم

اگریار باشید بامن به جنگ

چو شب تیره گردد نسازم درنگ

چو شوید بعنبر شب تیره روی

بیفشاند این گیسوی مشکبوی

شما برنشینید با ساز جنگ

همه گرز و خنجر گرفته بچنگ

بران برنهادند یکسر سپاه

که یک تن نگردد زفرمان شاه

چو خسرو بیامد بپرده سرای

زبیگانه مردم بپردخت جای

بیاورد گستهم وبندوی را

جهاندیده و گرد گردوی را

همه کارزار شبیخون بگفت

که با او مگر یار باشند و جفت

بدو گفت گستهم کای شهریار

چرایی چنین ایمن از روزگار

تو با لشکر اکنون شبیخون کنی

ز دلها مگر مهر بیرون کنی

سپاه تو با لشکر دشمنند

ابا او همه یک دل ویک تنند

ز یک سو نبیره ز یک سو نیا

به مغز اندرون کی بود کیمیا

ازین سو برادر وزان سو پدر

همه پاک بسته یک اندر دگر

پدر چون کند با پسر کارزار

بدین آروز کام دشمن مخار

نبایست گفت این سخن با سپاه

چو گفتی کنون کار گردد تباه

بدو گفت گردوی کاین خود گذشت

گذشته همه باد گردد به دشت

توانایی و کام وگنج وسپاه

سر مرد بینا نپیچد ز راه

بدین رزمگه امشب اندر مباش

ممان تا شود گنج و لشکر به لاش

که من بی‌گمانم کزین راز ما

وزین ساختن در نهان سازما

بدان لشکر اکنون رسید آگهی

نباید که تو سر بدشمن دهی

چوبشنید خسرو پسند آمدش

به دل رای او سودمند آمدش

گزین کرد زان سرکشان مرد چند

که باشند برنیک وبد یارمند

چو خرداد برزین و گستهم شیر

چوشاپور و چون اندیان دلیر

چو بندوی خراد لشکر فروز

چو نستود لشکرکش نیوسوز

تلی بود پر سبزه وجای سور

سپه را همی‌دید خسرو ز دور

بخش ۸

وزین روی بنشست بهرام گرد

بزرگان برفتند با او وخرد

سپهبد بپرسید زان سرکشان

که آمد زخویشان شما را نشان

فرستید هرکس که دارید خویش

که باشند یکدل به گفتار وکیش

گریشان بیایند وفرمان کنند

به پیمان روان را گروگان کنند

سپه ماند از بردع واردبیل

از ارمنیه نیز بی‌مرد وخیل

ازیشان برزم اندرون نیست باک

چه مردان بردع چه یک مشت خاک

شنیدند گردنکشان این سخن

که بهرام جنگ آور افگند بن

زلشکر گزیدند مردی دبیر

سخن گوی و داننده ویادگیر

بیامد گوی با دلی پر ز راز

همی‌بود پویان شب دیریاز

بگفت آنچ بشنید زان مهتران

ازان نامداران وکنداوران

از ایرانیان پاسخ ایدون شنید

که تا رزم لشکر نیاید پدید

یکی مازخسرو نگردیم باز

بترسیم کین کارگردد دراز

مباشید ایمن بران رزمگاه

که خسرو شبیخون کند با سپاه

چو پاسخ شنید آن فرستاده مرد

سوی لشکر پهلوان شد چو گرد

همه لشکرآتش برافروختند

بهر جای شمعی همی‌سوختند

بخش ۹

ز لشکر گزین کرد بهرام شیر

سپاهی جهانگیر وگرد دلیر

چوکردند و با او دبیران شمار

سپه بود شمشیر زن صد هزار

ز خاقانیان آن سه ترک سترگ

که بودند غرنده برسان گرگ

به جنگ‌آوران گفت چون زخم کوس

برآید بهنگام بانگ خروس

شما بر خروشید و اندر دهید

سران را ز خون بر سرافسر نهید

بشد تیز لشکر بفرمان گو

سه ترک سر افرازشان پیش رو

برلشکر شهریار آمدند

جفاپیشه و کینه دار آمدند

خروش آمد از گرز و گوپال و تیغ

از آهن زمین بود وز گرد میغ

همی‌گفت هرکس که خسرو کجاست

که امروز پیروزی روز ماست

ببالا همی‌بود خسرو بدرد

دودیده پر از خون و رخ لاژورد

چنین تا سپیده برآمد ز کوه

شد از زخم شمشیر و کشته ستوه

چوشد دامن تیره شب تا پدید

همه رزمگه کشته و خسته دید

بگردنکشان گفت یاری کنید

برین دشمنان کامگاری کنید

که پیروزگر پشت و یارمنست

همان زخم شمشیر کارمنست

بیامد دمان تا بر آن سه ترک

نه ترک دلاور سه پیل سترگ

یکی تاخت تا نزد خسرو رسید

پرنداوری از میان برکشید

همی‌خواست زد بر سر شهریار

سپر بر سرآورد شاه سوار

بزیر سپر تیغ زهر آبگون

بزد تیغ و انداختش سرنگون

خروشید کای نامداران جنگ

زمانی دگر کرد باید درنگ

سپاهش همه پشت برگاشتند

جهانجوی را خوار بگذاشتند

به بندوی و گستهم گفت آن زمان

که اکنون شدم زین سخن بدگمان

رسیده مرا هیچ فرزند نیست

همان از در تاج پیوند نیست

اگر من شوم کشته در کارزار

جهان را نماند یکی شهریار

بدو گفت بندوی کای سرفراز

بدین روز هرگز مبادت نیاز

سپه رفت اکنون تو ایدر مه ایست

که کس در زمانه تو را یار نیست

بزنگوی گفت آن زمان شهریار

کز ایدر برو تازیان تاتخوار

ازین ماندگان بر سواری هزار

بران رزمگاه آنچ یابی بیار

سراپرده دیبه وگنج وتاج

همان بدره وبرده وتخت عاج

بزرگان بنه برنهادند وگنج

فراوان ببردن کشیدند رنج

هم آنگه یکی اژدهافش درفش

پدید آمد و گشت گیتی بنفش

پس اندر همی‌راند بهرام گرد

به جنگ از جهان روشنایی ببرد

رسیدند بهرام و خسرو بهم

دلاور دو جنگی دو شیر دژم

چوپیلان جنگی بر آشوفتند

همی برسریکدگر کوفتند

همی‌گشت بهرام چون شیر نر

سلیحش نیامد برو کارگر

برین گونه تا خور ز گنبد بگشت

از اندازه آویزش اندر گذشت

تخوار آن زمان پیش خسرو رسید

که گنج وبنه زان سوی پل کشید

چوبشنید خسرو بگستهم گفت

که با ما کسی نیست در جنگ جفت

که ما ده تنیم این سپاهی بزرگ

به پیش اندرون پهلوانی سترگ

هزیمت بهنگام بهتر زجنگ

چو تنها شدی نیست جای درنگ

همی‌راند ناکار دیده جوان

برین گونه بر تا پل نهروان

پس اندر همی‌تاخت بهرام تیز

سری پر ز کینه دلی پر ستیز

چو خسرو چنان دید بر پل بماند

جهاندیده گستهم را پیش خواند

بیارید گفتا کمان مرا

به جنگ اندرون ترجمان مرا

کمانش ببرد آنک گنجور بود

بران کار گستهم دستور بود

کمان بر گرفت آن سپهدار گرد

بتیر از هوا روشنایی ببرد

همی تیر بارید همچون تگرگ

بیک چوبه با سر همی‌دوخت ترگ

پس اندر همی‌تاخت بهرام شیر

کمندی بدست اژدهایی بزیر

چوخسرو و را دید برگشت شاد

دو زاغ کمان را بزه برنهاد

یکی تیر زد بر بربارگی

بشد کار آن باره یکبارگی

پیاده سپهبد سپر برگرفت

ز بیچارگی دست بر سرگرفت

یلان سینه پیش اندر آمد چوگرد

جهانجوی کی داشت او را بمرد

هم اندر زمان اسپ او رابخست

پیاده یلان سینه را پل بجست

سپه بازگشت از پل نهروان

هرآنکس که بودند پیر و جوان

چو بهرام برگشت خسرو چوگرد

پل نهروان سر به سر باز کرد

همی‌راند غمگین سوی طیسفون

دلی پر زغم دیدگان پر زخون

در شارستانها به آهن ببست

بانبوه اندیشگان درنشست

زهر برزنی مهتران را بخواند

به دروازه بر پاسبانان نشاند

بخش ۱۰

وزان جایگه شد به پیش پدر

دودیده پراز آب و پر خون جگر

چو روی پدر دید بردش نماز

همی‌بود پیشش زمانی دراز

بدو گفت کاین پهلوان سوار

که او را گزین کردی ای شهریار

بیامد چوشاهان که دارند فر

سپاهی بیاورد بسیارمر

بگفتم سخن هرچ آمد ز پند

برو پند من بر نبد سودمند

همه جنگ و پرخاش بدکام اوی

که هرگز مبادا روان نام اوی

بناکام رزمی گران کرده شد

فراوان کس از اختر آزرده شد

زمن بازگشتند یکسر سپاه

ندیدند گفتی مرا جزبه راه

همی شاه خوانند بهرام را

ندیدند آغاز فرجام را

پس من کنون تا پل نهروان

بیاورد لشکر چو کوهی گران

چوشد کاربی برگ بگریختم

بدام بلا در نیاویختم

نگه کردم اکنون به سود و زیان

نباشند یاور مگر تازیان

گر ای دون که فرمان دهد شهریار

سواران تازی برم بی‌شمار

بدو گفت هرمز که این رای نیست

که اکنون تو را پای برجای نیست

نباشند یاور تو را تازیان

چوجایی نبینند سود و زیان

بدرد دل اندر تو را زار نیز

بدشمن سپارند از بهر چیز

بدین کار پشت تو یزدان بود

همآواز تو بخت خندان بود

چو بگذاشت خواهی همی مرز وبوم

از ایدر برو تازیان تا بروم

سخنهای این بندهٔ چاره جوی

چو رفتی یکایک بقیصر بگوی

بجایی که دین است و هم وخواستست

سلیح و سپاه وی آراستست

فریدونیان نیز خویش تواند

چوکارت شود سخت پیش تواند

چو بشنید خسرو زمین بوس داد

بسی بر نهان آفرین کرد یاد

ببندوی و گردوی و گستهم گفت

که ما با غم و رنج گشتیم جفت

بسازید و یکسر بنه برنهید

برو بوم ایران بدشمن دهید

بگفت این و از دیده آواز خاست

که‌ای شاه نیک اختر و داد وراست

یکی گرد تیره برآمد ز راه

درفشی درفشان میان سپاه

درفشی کجا پیکرش اژدهاست

که چوبینه بر نهروان کرد راست

چوبشنید خسرو بیامد بدر

گریزان برفت او ز پیش پدر

همی‌شد سوی روم برسان گرد

درفشی پس پشت او لاژورد

بپیچید یال و بر و روی را

نگه کرد گستهم و بند وی را

همی‌راندند آن دو تن نرم نرم

خروشید خسرو به آوای گرم

همانا سران تان ز پیش آمدست

که بدخواه تان همچو خویش آمدست

اگر نه چنین نرم راندن چراست

که بهرام نزدیک پشت شماست

بدو گفت بندوی کای شهریار

دلت را ببهرام رنجه مدار

کجا گرد ما را نبیند ز راه

که دورست ز ایدر درفش سیاه

چنین است یارانت را گفت و گوی

که ما را بدین تاختن نیست روی

چو چوبینه آید بایوان شاه

هم آنگه به هرمز دهد تاج وگاه

نشیند چو دستور بردست اوی

بدریا رسد کارگر شست اوی

بقیصر یکی نامه از شهریار

نویسد که این بندهٔ نابکار

گریزان برفتست زین مرز وبوم

نباید که آرام گیرد بروم

هم آنگه که او خویشتن کرد راست

نژندی وکژی ازین بهر ماست

چو آید بران مرز بندش کنید

دل شادمان را گزندش کنید

بدین بارگاهش فرستید باز

ممانید تا گردد او سرفراز

ببندید هم در زمان با سپاه

فرستید گریان بدین جایگاه

چنین داد پاسخ که از بخت بد

سزد زین نشان هرچ بر ما رسد

سخنها درازست و کاری درشت

به یزدان کنون باز هشتیم پشت

براند اسپ وگفت آنچ از خوب و زشت

جهاندار برتارک ما نبشت

بباشد نگردد باندیشه باز

مبادا که آید بدشمن نیاز

چو او برگذشت این دو بیدادگر

ازو بازگشتند پر کینه سر

زراه اندر ایوان شاه آمدند

پراز رنج و دل پرگناه آمدند

ز در چون رسیدند نزدیک تخت

زهی از کمان باز کردند سخت

فگندند ناگاه در گردنش

بیاویختند آن گرامی تنش

شد آن تاج و آن تخت شاهنشهان

توگفتی که هرمز نبد درجهان

چنین است آیین گردنده دهر

گهی نوش بار آورد گاه زهر

اگر مایه اینست سودش مجوی

که درجستنش رنجت آید بروی

چوشد گردش روز هرمز بپای

تهی ماند زان تخت فرخنده جای

هم آنگاه برخاست آواز کوس

رخ خونیان گشت چون سندروس

درفش سپهبد هم آنگه ز راه

پدید آمد اندر میان سپاه

جفا پیشه گستهم و بند وی تیز

گرفتند زان کاخ راه گریز

چنین تا بخسرو رسید این دومرد

جهانجوی چون دیدشان روی زرد

بدانست کایشان دو دل پر ز راز

چرا از جهاندار گشتند باز

برخساره شد چون گل شنبلید

نکرد آن سخن بر دلیران پدید

بدیشان چنین گفت کزشاه راه

بگردید کامد بتنگی سپاه

بیابان گزینید وراه دراز

مدارید یکسر تن از رنج باز

بخش ۱۱

چوبهرام رفت اندر ایوان شاه

گزین کرد زان لشکر کینه خواه

زره‌دار و شمشیر زن سی‌هزار

بدان تا شوند از پس شهریار

چنین لشکری نامبردار و گرد

ببهرام پور سیاوش سپرد

وزان روی خسرو بیابان گرفت

همی از بد دشمنان جان گرفت

چنین تا بنزد رباطی رسید

سر تیغ دیوار او ناپدید

کجا خواندندیش یزدان سرای

پرستشگهی بود و فرخنده جای

نشستنگه سوکواران بدی

بدو در سکوبا و مطران بدی

چنین گفت خسرو به یزدان پرست

که از خوردنی چیست کاید بدست

سکوبا بدو گفت کای نامدار

فطیرست با ترهٔ جویبار

گرای دون که شاید بدین سان خورش

مبادت جز از نوشه این پرورش

ز اسب اندر آمد سبک شهریار

همان آنک بودند با اوسوار

جهانجوی با آن دو خسرو پرست

گرفت از پی واژ برسم بدست

بخوردند با شتاب چیزی که بود

پس آنگه به زمزم بگفتند زود

چنین گفت پس با سکوبا که می

نداری تو ای پیرفرخنده پی

بدو گفت ما می‌زخرما کنیم

به تموز وهنگام گرما کنیم

کنون هست لختی چو روشن گلاب

به سرخی چو بیجاده در آفتاب

هم آنگه بیاورد جامی نبید

که شد رنگ خورشید زو ناپدید

بخورد آن زمان خسرو از می سه جام

می و نان کشکین که دارد بنام

چو مغزش شد از بادهٔ سرخ گرم

هم آنگه بخفت از بر ریگ نرم

نهاد از بر ران بندوی سر

روانش پر از درد و خسته جگر

همان چون بخواب اندر آمد سرش

سکوبای مهتر بیامد برش

که از راه گردی برآمد سیاه

دران گرد تیره فراوان سپاه

چنین گفت خسرو که بد روزگار

که دشمن بدین گونه شد خواستا ر

نه مردم به کارست و نه بارگی

فراز آمد آن روز بیچارگی

بدو گفت بندوی بس چاره ساز

که آمدت دشمن بتنگی فراز

بدو گفت خسرو که ای نیک خواه

مرا اندرین کار بنمای راه

بدو گفت بندوی کای شهریار

تو را چاره سازم بدین روزگار

ولیکن فدا کرده باشم روان

به پیش جهانجوی شاه جهان

بدو گفت خسرو که دانای چین

یکی خوب زد داستانی برین

که هرکو کند بر درشاه کشت

بیابد بدان گیتی اندر بهشت

چو دیوار شهر اندر آمد زپای

کلاته نباید که ماند بجای

چو ناچیز خواهد شدن شارستان

مماناد دیوار بیمارستان

توگر چاره‌جویی دانی اکنون بساز

هم از پاک یزدان نه‌ای بی‌نیاز

بدو گفت بندوی کاین تاج زر

مرا ده همین گوشوار و کمر

همان لعل زرین چینی قبای

چو من پوشم این را تو ایدر مپای

برو با سپاهت هم اندر شتاب

چو کشتی که موجش درآرد ز آب

بکرد آن زمان هرچ بندوی گفت

وزانجایگه گشت با باد جفت

چو خسرو برفت از بر چاره جوی

جهاندیده سوی سقف کرد روی

که اکنون شما را بدین بر ز کوه

بباید شدن ناپدید از گروه

خود اندر پرستشگه آمد چو گرد

بزودی در آهنین سخت کرد

بپوشید پس جامهٔ زرنگار

به سر برنهاد افسر شهریار

بران بام برشد نه بر آرزوی

سپه دید گرد اندورن چارسوی

همی‌بود تا لشکر رزمساز

رسیدند نزدیک آن دژ فراز

ابرپای خاست آنگه از بام زود

تن خویشتن را به لشکر نمود

بدیدندش از دور با تاج زر

همان طوق و آن گوشوار و کمر

همی‌گفت هر کس که این خسروست

که با تاج و با جامه‌های نوست

چو بند وی شد بی‌گمان کان سپاه

همی‌بازنشناسد او را ز شاه

فرود آمد و جامهٔ خویش تفت

بپوشید ناکام و بربام رفت

چنین گفت کای رزمسازان نو

کرا خوانم اندر شما پیش رو

که پیغام دارم ز شاه جهان

بگویم شنیده به پیش مهان

چو پور سیاووش دیدش ببام

منم پیش رو گفت بهرام نام

بدو گفت گوید جهاندار شاه

که من سخت پیچانم از رنج راه

ستوران همه خسته و کوفته

زراه دراز اندر آشوفته

بدین خانهٔ سوکواران به رنج

فرود آمدستیم با یار پنج

چوپیدا شود چاک روز سپید

کنم دل زکار جهان ناامید

بیاییم با تو به راه دراز

به نزدیک بهرام گردن فراز

برین بر که گفتم نجویم زمان

مگر یارمندی کند آسمان

نیاکان ماآنک بودند پیش

نگه داشتندی هم آیین وکیش

اگرچه بدی بختشان دیر ساز

ز کهتر نبرداشتندی نیاز

کنون آنچ ما را به دل راز بود

بگفتیم چون بخت ناساز بود

زرخشنده خورشید تا تیره خاک

نباشد مگر رای یزدان پاک

چو سالار بشنید زو داستان

به گفتار او گشت همداستان

دگر هرکه بشنید گفتار اوی

پر از درد شد دل ز کردار اوی

فرود آمد آن شب بدانجا سپاه

همی‌داشتی رای خسرو نگاه

دگر روز بندوی بربام شد

ز دیوار تا سوی بهرام شد

بدو گفت کامروز شاه از نماز

همانا نیاید به کاری فراز

چنین هم شب تیره بیدار بود

پرستندهٔ پاک دادار بود

همان نیز خورشید گردد بلند

زگرما نباید که یابد گزند

بیاساید امروز و فردا پگاه

همی‌راند اندر میان سپاه

چنین گفت بهرام با مهتران

که کاریست این هم سبک هم گران

چو بر خسرو این کار گیریم تنگ

مگر تیز گردد بیاید به جنگ

بتنها تن او یکی لشکرست

جهانگیر و بیدار و کنداورست

وگر کشته آید به دشت نبرد

برآرد ز ما نیز بهرام گرد

هم آن به که امروز باشیم نیز

وگر خوردنی نیست بسیار چیز

مگر کو بدین هم نشان خوش منش

بیاید به از جنگ وز سرزنش

چنان هم همی‌بود تا شب ز کوه

برآمد بگرد اندر آمد گروه

سپاه اندرآمد ز هر پهلوی

همی‌سوختند آتش از هر سوی

بخش ۱۲

چوروی زمین گشت خورشید فام

سخن گوی بندوی برشد ببام

ببهرام گفت ای جهاندیده مرد

برانگه که برخاست از دشت گرد

چو خسرو شما را بدید او برفت

سوی روم با لشکر خویش تفت

کنون گر تو پران شوی چون عقاب

وگر برتر آری سر از آفتاب

نبیند کسی شاه را جز بروم

که اکنون کهن شد بران مرز وبوم

کنون گر دهیدم به جان زینهار

بیایم بر پهلوان سوار

بگویم سخن هرچ پرسد زمن

ز کمی و بیشی آن انجمن

وگرنه بپوشم سلیح نبرد

به جنگ اندر آیم بکردار گرد

چو بهرام بشنید زو این سخن

دل مرد برنا شد از غم کهن

به یاران چنین گفت کاکنون چه سود

اگر من برآرم ز بندوی دود

همان به که او را برپهلوان

برم هم برین گونه روشن روان

بگوید بدو هرچ داند ز شاه

اگر سر دهد گر ستاند کلاه

به بندوی گفت ای بد چاره‌جوی

تو این داوریها ببهرام گوی

فرود آمد از بام بندوی شیر

همی‌راند با نامدار دلیر

چوبشنید بهرام کامد سپاه

سوی روم شد خسرو کینه خواه

زپور سیاوش بر آشفت سخت

بدو گفت کای بدرگ شوربخت

نه کار تو بود اینک فرمودمت

همی بی‌هنر خیره بستودمت

جهانجوی بندوی را پیش خواند

همی خشم بهرام با او براند

بدو گفت کای بدتن بدکنش

فریبنده مرد از در سرزنش

سپاه مرا خیره بفریفتی

زبد گوهر خویش نشکیفتی

تو با خسرو شوم گشتی یکی

جهاندیده‌ای کردی از کودکی

کنون آمدی با دلی پر سخن

که من نو کنم روزگار کهن

بدو گفت بندوی کای سرفراز

زمن راستی جوی و تندی مساز

بدان کان شهنشاه خویش منست

بزرگیش ورادیش پیش منست

فداکردمش جان وبایست کرد

تو گر مهتری گرد کژی مگرد

بدو گفت بهرام من زین گناه

که کردی نخواهمت کردن تباه

ولیکن تو هم کشته بر دست اوی

شوی زود و خوانی مرا راست گوی

نهادند بر پای بندوی بند

ببهرام دادش ز بهر گزند

همی‌بود تا خور شد اندر نهفت

بیامد پر اندیشه دل بخفت

بخش ۱۳

چو خورشید خنجر کشید از نیام

پدید آمد آن مطرف زردفام

فرستاد و گردنکشان را بخواند

برتخت شاهی به زانو نشاند

بهرجای کرسی زرین نهاد

چوشاهان پیروز بنشست شاد

چنین گفت زان پس به بانگ بلند

که هرکس که هست ازشما ارجمند

ز شاهان ز ضحاک بتر کسی

نیامد پدیدار بجویی بسی

که از بهر شاهی پدر را بکشت

وزان کشتن ایرانش آمد بمشت

دگر خسرو آن مرد بیداد و شوم

پدر را بکشت آنگهی شد بروم

کنون ناپدیدست اندر جهان

یکی نامداری ز تخت مهان

که زیبا بود بخشش و بخت را

کلاه و کمر بستن وتخت را

که دارید که اکنون ببندد میان

بجا آورد رسم و راه کیان

بدارندهٔ آفتاب بلند

که باشم شما را بدین یارمند

شنیدند گردنکشان این سخن

که آن نامور مهتر افکند بن

نپیچید کس دل ز گفتار راست

یکی پیرتر بود بر پای خاست

کجا نام او بود شهران گراز

گوی پیرسر مهتری دیریاز

چنین گفت کای نامدار بلند

توی در جهان تابوی سودمند

بدی گر نبودی جز از ساوه شاه

که آمد بدین مرز ما با سپاه

ز آزادگان بندگان خواست کرد

کجا در جهانش نبد هم نبرد

ز گیتی بمردی تو بستی میان

که آن رنج بگذشت ز ایرانیان

سپه چاربار از یلان صدهزار

همه گرد و شایستهٔ کارزار

بیک چوبه تیر تو گشتند باز

برآسود ایران ز گرم و گداز

کنون تخت ایران سزاوار تست

برین برگوا بخت بیدارتست

کسی کو بپیچد ز فرمان ما

وگر دور ماند ز پیمان ما

بفرمانش آریم اگر چه گوست

و گر داستان را همه خسروست

بگفت این و بنشست بر جای خویش

خراسان سپهبد بیامد به پیش

چنین گفت کاین پیر دانش پژوه

که چندین سخن گفت پیش گروه

بگویم که او از چه گفت این سخن

جهانجوی و داننده مرد کهن

که این نیکویها ز تو یاد کرد

دل انجمن زین سخن شاد کرد

ولیکن یکی داستانست نغز

اگر بشنود مردم پاک مغز

که زر دشت گوید باستا و زند

که هرکس که از کردگاربلند

بپیچد بیک سال پندش دهید

همان مایهٔ سودمندش دهید

سرسال اگر بازناید به راه

ببایدش کشتن بفرمان شاه

چو بر دادگر شاه دشمن شود

سرش زود باید که بی‌تن شود

خراسان بگفت این و لب راببست

بیامد بجایی که بودش نشست

ازان پس فرخ زاد برپای خاست

ازان انجمن سر برآورد راست

چنین گفت کای مهتر سودمند

سخن گفتن داد به گر پسند

اگر داد بهتر بود کس مباد

که باشد به گفتار بی‌داد شاد

ببهرام گوید که نوشه بدی

جهان را بدیدار توشه بدی

اگر ناپسندست گفتار ما

بدین نیست پیروزگر یارما

انوشه بدی شاد تاجاودان

زتو دور دست و زبان بدان

بگفت این و بنشست مرد دلیر

خزروان خسرو بیامد چو شیر

بدو گفت اکنون که چندین سخن

سراینده برنا و مرد کهن

سرانجام اگر راه جویی بداد

هیونی برافگن بکردار باد

ممان دیر تا خسرو سرفراز

بکوبد بنزد تو راه دراز

ز کار گذشته به پوزش گرای

سوی تخت گستاخ مگذار پای

که تا زنده باشد جهاندار شاه

نباشد سپهبد سزاوار گاه

وگر بیم داری ز خسرو به دل

پی از پارس وز طیسفون برگسل

بشهر خراسان تن آسان بزی

که آسانی و مهتری را سزی

به پوزش یک اندر دگر نامه ساز

مگر خسرو آید برای تو باز

نه برداشت خسرو پی از جای خویش

کجا زاد فرخ نهد پای پیش

سخن گفت پس زاد فرخ بداد

که‌ای نامداران فرخ نژاد

شنیدم سخن گفتن مهتران

که هستند ز ایران گزیده سران

نخستین سخن گفتن بنده وار

که تا پهلوانی شود شهریار

خردمند نپسندد این گفت وگوی

کزان کم شود مرد راآب روی

خراسان سخن برمنش وار گفت

نگویم که آن با خرد بود جفت

فرخ زاد بفزود گفتار تند

دل مردم پرخرد کرد کند

چهارم خزروان سالاربود

که گفتار او با خرد یاربود

که تا آفرید این جهان کردگار

پدید آمد این گردش روزگار

ز ضحاک تازی نخست اندرآی

که بیدادگر بود و ناپاک رای

که جمشید برتر منش را بکشت

به بیداد بگرفت گیتی بمشت

پر از درد دیدم دل پارسا

که اندر جهان دیو بد پادشا

دگر آنک بد گوهر افراسیاب

ز توران بدانگونه بگذاشت آب

بزاری سر نوذر نامدار

بشمشیر ببرید و برگشت کار

سدیگر سکندر که آمد ز روم

به ایران و ویران شد این مرز وبوم

چو دارای شمشیر زن را بکشت

خور و خواب ایرانیان شد درشت

چهارم چو ناپاک دل خوشنواز

که گم کرد زین بوم و بر نام و ناز

چو پیروز شاهی بلند اختری

جهاندار وز نامداران سری

بکشتند هیتالیان ناگهان

نگون شد سرتخت شاه جهان

کس اندر جهان این شگفتی ندید

که اکنون بنوی به ایران رسید

که بگریخت شاهی چوخسرو زگاه

سوی دشمنان شد ز دست سپاه

بگفت این و بنشست گریان بدرد

ز گفتار او گشت بهرام زرد

جهاندیده سنباد برپای جست

میان بسته وتیغ هندی بدست

چنین گفت کاین نامور پهلوان

بزرگست و با داد و روشن روان

کنون تاکسی از نژادکیان

بیاید ببندد کمر بر میان

هم آن به که این برنشیند بتخت

که گردست و جنگاور و نیک بخت

سرجنگیان کاین سخنها شنید

بزد دست و تیغ از میان برکشید

چنین گفت کز تخم شاهان زنی

اگر باز یابیم در بر زنی

ببرم سرش را بشمشیر تیز

زجانش برآرم دم رستخیز

نمانم که کس تاجداری کند

میان سواران سورای کند

چوبشنید بابوی گرد ارمنی

که سالار ناپاک کرد آن منی

کشیدند شمشیر و برخاستند

یکی نو سخن دیگر آراستند

که بهرام شاهست و ماکهتریم

سر دشمنان را بپی بسپریم

کشیده چو بهرام شمشیر دید

خردمندی و راستی برگزید

چنین گفت کانکو ز جای نشست

برآید بیازد به شمشیر دست

ببرم هم اندر زمان دست اوی

هشیوار گردد سر مست اوی

بگفت این و از پیش آزادگان

بیامد سوی گلشن شادگان

پراگنده گشت آن بزرگ انجمن

همه رخ پر آژنگ و دل پرشکن

بخش ۱۴

چوپیدا شد آن چادر قیرگون

درفشان شد اختر بچرخ اندرون

چو آواز دارندهٔ پاس خاست

قلم خواست بهرام و قرطاس خواست

بیامد دبیر خردمند و راد

دوات و قلم پیش دانا نهاد

بدو گفت عهدی ز ایرانیان

بباید نوشتن برین پرنیان

که بهرام شاهست و پیروزبخت

سزاوار تاج است و زیبای تخت

نجوید جز از راستی درجهان

چه در آشکار و چه اندر نهان

نوشته شد آن شمع برداشتند

شب تیره باندیشه بگذاشتند

چو پنهان شد آن چادر لاژورد

جهان شد ز دیدار خورشید زرد

بیامد یکی مرد پیروزبخت

نهاد اندر ایوان بهرام تخت

برفتند ایوان شاهی چو عاج

بیاویختند از برگاه تاج

برتخت زرین یکی زیرگاه

نهادند و پس برگشادند راه

نشست از بر تخت بهرامشاه

به سر برنهاد آن کیانی کلاه

دبیرش بیاورد عهد کیان

نوشته بران پربها پرنیان

گوایی نوشتند یکسر مهان

که بهرام شد شهریار جهان

بران نامه چون نام کردند یاد

بروبر یکی مهر زرین نهاد

چنین گفت کاین پادشاهی مراست

بدین بر شما پاک یزدان گواست

چنین هم بماناد سالی هزار

که از تخمهٔ من بود شهریار

پسر بر پسر هم چنین ارجمند

بماناد با تاج و تخت بلند

بآذر مه اندر بد و روز هور

که از شیر پردخته شد پشت گور

چنین گفت زان پس بایرانیان

که برخاست پرخاش و کین از میان

کسی کوبرین نیست همداستان

اگر کژ باشید اگر راستان

به ایران مباشید بیش از سه روز

چهارم چو از چرخ گیتی فروز

بر آید همه نزد خسرو شوید

برین بوم و بر بیش ازین مغنوید

نه از دل برو خواندند آفرین

که پردخته از تو مبادا زمین

هرآنکس که با شاه پیوسته بود

بران پادشاهی دلش خسته بود

برفتند زان بوم تا مرز روم

پراگنده گشتند ز آباد بوم

بخش ۱۵

همی‌بود بندوی بسته چو یوز

به زندان بهرام هفتاد روز

نگهبان بندوی بهرام بود

کزان بند او نیک ناکام بود

ورا نیز بندوی بفریفتی

ببند اندر از چاره نشکیفتی

که از شاه ایران مشو ناامید

اگر تیره شد روز گردد سپید

اگرچه شود بخت او دیرساز

شود بخت پیروز با خوشنواز

جهان آفرین برتن کیقباد

ببخشید و گیتی بدو باز داد

نماند به بهرام هم تاج وتخت

چه اندیشد این مردم نیک بخت

ز دهقان نژاد ایچ مردم مباد

که خیره دهد خویشتن رابباد

بانگشت بشمر کنون تا دوماه

که از روم بینی به ایران سپاه

بدین تاج و تخت آتش اندرزنند

همه ز یورش بر سرش بشکنند

بدو گفت بهرام گر شهریار

مرا داد خواهد به جان زینهار

زپند توآرایش جان کنم

همه هرچ گویی توفرمان کنم

یکی سخت سوگند خواهم بماه

به آذرگشسپ و بتخت و کلاه

که گر خسرو آید برین مرز وبوم

سپاه آرد از پیش قیصر ز روم

به خواهی مرا زو به جان زینهار

نگیری تو این کار دشوار خوار

ازو بر تن من نیاید زیان

نگردد به گفتار ایرانیان

بگفت این و پس دفتر زند خواست

به سوگند بندوی رابند خواست

چو بندوی بگرفت استا و زند

چنین گفت کز کردگار بلند

مبیناد بندوی جز درد ورنج

مباد ایمن اندر سرای سپنج

که آنگه که خسرو بیاید زجای

ببینم من او را نشینم ز پای

مگر کو به نزد تو انگشتری

فرستد همان افسر مهتری

چوبشنید بهرام سوگند او

بدید آن دل پاک و پیوند او

بدو گفت کاکنون همه راز خویش

بگویم بر افرازم آواز خویش

بسازم یکی دام چوبینه را

بچاره فراز آورم کینه را

به زهراب شمشیر در بزمگاه

بکوشش توانمش کردن تباه

بدریای آب اندرون نم نماند

که بهرام را شاه بایست خواند

بدو گفت بندوی کای کاردان

خردمند و بیدار و بسیاردان

بدین زودی اندر جهاندار شاه

بیاید نشیند برین پیشگاه

تودانی که من هرچ گویم بدوی

نپیچد ز گفتار این بنده روی

بخواهم گناهی که رفت از تو پیش

ببخشد به گفتار من تاج خویش

اگر خود برآنی که گویی همی

به دل رای کژی نجویی همی

ز بند این دو پای من آزاد کن

نخستین ز خسرو برین یادکن

گشاده شود زین سخن راز تو

بگوش آیدش روشن آواز تو

چو بشنید بهرام شد تازه روی

هم اندر زمان بند برداشت زوی

چو روشن شد آن چادر مشک رنگ

سپیده بدو اندر آویخت چنگ

ببندوی گفت ار دلم نشکند

چو چوبینه امروز چوگان زند

سگالیده‌ام دوش با پنج یار

که از تارک او برآرمم دمار

چوشد روز بهرام چوبینه روی

به میدان نهاد و بچوگان و گوی

فرستاده آمد ز بهرام زود

به نزدیک پور سیاوش چودود

زره خواست و پوشید زیرقبای

ز درگاه باسپ اندر آورد پای

زنی بود بهرام یل را نه پاک

که بهرام را خواستی زیر خاک

به دل دوست بهرام چوبینه بود

که از شوی جانش پر از کینه بود

فرستاد نزدیک بهرام کس

که تن را نگه دار و فریاد رس

که بهرام پوشید پنهان زره

برافگند بند زره را گره

ندانم که در دل چه دارد ز بد

تو زو خویشتن دور داری سزد

چو بشنید چوبینه گفتار زن

که با او همی‌گفت چوگان مزن

هرآنکس که رفتی به میدان اوی

چو نزدیک گشتی بچوگان و گوی

زدی دست بر پشت اونرم نرم

سخن گفتن خوب و آواز گرم

چنین تا به پور سیاوش رسید

زره در برش آشکارا بدید

بدو گفت ای بتر از خار گز

به میدان که پوشد زره زیر خز

بگفت این و شمشیر کین برکشید

سراپای او پاک بر هم درید

چوبندوی زان کشتن آگاه شد

برو تابش روز کوتاه شد

بپوشید پس جوشن و برنشست

میان یلی لرزلرزان ببست

ابا چند تن رفت لرزان به راه

گریزان شد از بیم بهرامشاه

گرفت او ازان شهر راه گریز

بدان تا نبینند ازو رستخیز

به منزل رسیدند و بفزود خیل

گرفتند تازان ره اردبیل

زمیدان چو بهرام بیرون کشید

همی دامن ازخشم در خون کشید

ازان پس بفرمود مهروی را

که باشد نگهدار بندوی را

ببهرام گفتند کای شهریار

دلت را ببندوی رنجه مدار

که اوچون ازین کشتن آگاه شد

همانا که با باد همراه شد

پشیمان شد از کشتن یار خویش

کزان تیره دانست بازار خویش

چنین گفت کآنکس که دشمن ز دوست

نداند مبادا ورا مغز و پوست

یکی خفته بر تیغ دندان پیل

یکی ایمن از موج دریای نیل

دگر آنک بر پادشا شد دلیر

چهارم که بگرفت بازوی شیر

ببخشای برجان این هر چهار

کزیشان بپیچد سر روزگار

دگر هرک جنباند او کوه را

بران یارگر خواهد انبوه را

تن خویشتن را بدان رنجه داشت

وزان رنج تن باد در پنجه داشت

بکشتی ویران گذشتن برآب

به آید که بر کارکردن شتاب

اگر چشمه خواهی که بینی بچشم

شوی خیره زو بازگردی بخشم

کسی راکجا کور بد رهنمون

بماند به راه دراز اندرون

هرآنکس که گیرد بدست اژدها

شد او کشته و اژدها زو رها

وگر آزمون را کسی خورد زهر

ازان خوردنش درد و مرگست بهر

نکشتیم بندوی را از نخست

ز دستم رها شد در چاره جست

برین کرده خویش باید گریست

ببینیم تا رای یزدان بچیست

وزان روی بندوی و اندک سپاه

چوباد دمان بر گرفتند راه

همی‌برد هرکس که بد بردنی

به راهی که موسیل بود ارمنی

بیابان بی‌راه و جای دده

سراپرده‌ای دید جایی زده

نگه کرد موسیل بود ارمنی

هم آب روان یافت هم خوردنی

جهان جوی بندوی تنها برفت

سوی خیمه‌ها روی بنهاد تفت

چو مو سیل را دید بردش نماز

بگفتند با او زمانی دراز

بدو گفت موسیل زایدر مرو

که آگاهی آید تو را نوبنو

که در روم آباد خسرو چه کرد

همی آشتی نو کند گر نبرد

چو بشنید بندوی آنجا بماند

وزان دشت یاران خود رابخواند

بخش ۱۶

همی‌تاخت خسرو به پیش اندرون

نه آب وگیا بود و نه رهنمون

عنان را بدان باره کرده یله

همی‌راند ناکام تا باهله

پذیره شدندش بزرگان شهر

کسی را که از مردمی بود بهر

چو خسرو به نزدیک ایشان رسید

بران شهر لشکر فرود آورید

همان چون فرود آمد اندر زمان

نوندی بیامد ز ایران دمان

ز بهرام چوبین یکی نامه داشت

همان نامه پوشیده در جامه داشت

نوشته سوی مهتری باهله

که گرلشکر آید مکنشان یله

سپاه من اینک پس اندر دمان

بشهر تو آید زمان تا زمان

چو مهتر برانگونه برنامه دید

هم اندر زمان پیش خسرو دوید

چوخسرو نگه کرد و نامه بخواند

ز کار جهان در شگفتی بماند

بترسید که آید پس او سپاه

بران نامه بر تنگدل گشت شاه

ازان شهر هم در زمان برنشست

میان کیی تاختن را ببست

همی‌تاخت تا پیش آب فرات

ندید اندرو هیچ جای نبات

شده گرسنه مرد پیر وجوان

یکی بیشه دیدند و آب روان

چوخسرو به پیش اندرون بیشه دید

سپه را بران سبزه اندر کشید

شده گرسنه مرد ناهاروسست

کمان را بزه کرد نخچیر جست

ندیدند چیزی بجایی دوان

درخت و گیا بود و آب روان

پدید آمد اندر زمان کاروان

شتر بود و پیش اندرون ساروان

چو آن ساربان روی خسرو بدید

بدان نامدار آفرین گسترید

بدو گفت خسرو که نام توچیست

کجا رفت خواهی و کام تو چیست

بدو گفت من قیس بن حارثم

ز آزادگان عرب وارثم

ز مصر آمدم با یکی کاروان

برین کاروان بر منم ساروان

به آب فراتست بنگاه من

از انجا بدین بیشه بد راه من

بدو گفت خسروکه از خوردنی

چه داری هم از چیز گستردنی

که ما ماندگانیم و هم گرسنه

نه توشست ما را نه بار و بنه

بدو گفت تازی که ایدر بایست

مرا با تو چیز و تن جان یکیست

چو بر شاه تازی بگسترد مهر

بیاورد فربه یکی ماده سهر

بکشتند و آتش بر افروختند

ترو خشک هیزم همی‌سوختند

بر آتش پراگند چندی کباب

بخوردن گرفتند یاران شتاب

گرفتند واژ آنک بد دین پژوه

بخوردن شتابید دیگر گروه

بخوردند بی‌نان فراوان کباب

بیاراست هر مهتری جای خواب

زمانی بخفتند و برخاستند

یکی آفرین نو آراستند

بدان دادگر کو جهان آفرید

توانایی و ناتوان آفرید

ازان پس به یاران چنین گفت شاه

که هرکس که او بیش دارد گناه

به پیش من آنکس گرامی ترست

وزان کهتران نیز نامی ترست

هرآنکس کجا بیش دارد بدی

بگشت از من و از ره بخردی

بما بیش باید که دارد امید

سراسر به نیکی دهیدش نوید

گرفتند یاران برو آفرین

که ای پاک دل خسرو پاک دین

بپرسید زان مرد تازی که راه

کدامست و من چون شوم با سپاه

بدو گفت هفتاد فرسنگ بیش

شما را بیابان و کوهست پیش

چودستور باشی من ازگوشت و آب

به راه آورم گر نسازی شتاب

بدو گفت خسرو جزین نیست رای

که با توشه باشیم و با رهنمای

هیونی بر افگند تازی به راه

بدان تا برد راه پیش سپاه

همی‌تاخت اندر بیابان و کوه

پر از رنج و تیمار با آن گروه

یکی کاروان نیز دیگر به راه

پدید آمد از دور پیش سپاه

یکی مرد بازارگان مایه دار

بیامد هم آنگه بر شهریار

بدو گفت شاه از کجایی بگوی

کجا رفت خواهی چنین پوی پوی

بدو گفت کز خرهٔ اردشیر

یکی مرد بازارگانم دبیر

بدو گفت نامت چه کرد آنک زاد

چنین داد پاسخ که مهران ستاد

ازو توشه جست آن زمان شهریار

بدو گفت سالار کای نامدار

خورش هست چندانک اندازه نیست

اگر چهره بازارگان تازه نیست

بدو گفت خسرو که مهمان به راه

بیابی فزونی شود دستگاه

سر بار بگشاد بازارگان

درمگان به آمد ز دینارگان

خورش برد و بنشست خود بر زمین

همی‌خواند بر شهریار آفرین

چونان خورده شد مرد مهمان پرست

بیامد گرفت آبدستان بدست

چو از دور خراد برزین بدید

ز جایی که بد پیش خسرو دوید

ز بازارگان بستد آن آب گرم

بدن تا ندارد جهاندار شرم

پس آن مرد بازارگان پر شتاب

می‌ آورد برسان روشن گلاب

دگر باره خراد برزین ز راه

ازو بستد آن جام و شد نزد شاه

پرستش پرستنده را داشت سود

بران برتری برتریها فزود

ازان پس ببازارگان گفت شاه

که اکنون سپه را کدامست راه

نشست تو در خره اردشیر

کجا باشد ای مرد مهمان‌پذیر

بدو گفت کای شاه با داد ورای

ز بازارگانان منم پاک رای

نشانش یکایک به خسرو بگفت

همه رازها برگشاد از نهفت

بفرمود تا نام برنا و ده

نویسد نویسندهٔ روزبه

ببازارگان گفت پدرود باش

خرد را به دل تار و هم پود باش