شاهنامه فردوسی / قسمت دوم

پادشاهی هرمزد دوازده سال بود - بخش 3

بخش ۸

برآشفت بهرام و شد شوخ چشم

زگفتار پرموده آمد بخشم

بتندیش یک تازیانه بزد

بران سان که از ناسزایان سزد

ببستند هم در زمان پای اوی

یکی تنگ خرگاه شد جای اوی

چو خراد برزین چنان دید گفت

که این پهلوان را خرد نیست جفت

بیامد بنزد دبیر بزرگ

بدو گفت کین پهلوان سترگ

بیک پر پشه ندارد خرد

ازیرا کسی را بکس نشمرد

ببایدش گفتن کزین چاره نیست

ورا بتر از خشم پتیاره نیست

به نزدیک بهرام رفت آن دو مرد

زبانها پراز بند و رخ لاژورد

بگفتند کین رنج دادی بباد

سر نامور پر ز آتش مباد

بدانست بهرام کان بود زشت

باب اندرافگند و تر گشت خشت

پشیمان شد وبند او برگرفت

ز کردار خود دست بر سرگرفت

فرستاد اسبی بزرین ستام

یکی تیغ هندی بزرین نیام

هم اندر زمان شد به نزدیک اوی

که روشن کند جان تاریک اوی

همی‌بود تا او میان را ببست

یکی بارهٔ تیزتگ برنشست

سپهبد همی‌راند با اوبه راه

بدید آنک تازه نبد روی شاه

بهنگام پدرود کردنش گفت

که آزار داری ز من درنهفت

گرت هست با شاه ایران مگوی

نیاید تو را نزد او آب روی

بدو گفت خاقان که ما راگله

زبختست و کردم به یزدان یله

نه من زان شمارم که از هرکسی

سخنها همی‌راند خواهم بسی

اگر شهریار تو زین آگهی

نیابد نزیبد برو بر مهی

مرا بند گردون گردنده کرد

نگویم که با من بدی بنده کرد

ز گفتار اوگشت بهرام زرد

بپیچید و خشم از دلیری بخورد

چنین داد پاسخ که آمد نشان

ز گفتار آن مهتر سرکشان

که تخم بدی تا توانی مکار

چوکاری برت بر دهد روزگار

بدو گفت بهرام کای نامجوی

سخنها چنین تا توانی مگوی

چرا من بتو دل بیاراستم

ز گیتی تو را نیکویی خواستم

ز تو نامه کردم بشاه جهان

همی زشت تو داشتم در نهان

بدو گفت خاقان که آن بد گذشت

گذشته سخنها همه باد گشت

ولیکن چو در جنگ خواری بود

گه آشتی بردباری بود

تو راخشم با آشتی گر یکیست

خرد بی‌گمان نزد تواندکیست

چو سالار راه خداوند خویش

بگیرد نیفتد بهرکار پیش

همان راه یزدان بباید سپرد

ز دل تیرگیها بباید سترد

سخن گر نیفزایی اکنون رواست

که آن بد که شد گشت با باد راست

زخاقان چوبشنید بهرام گفت

که پنداشتم کین بماند نهفت

کنون زان گنه گر بیاید زیان

نپوشم برو چادر پرنیان

چوآنجارسی هرچ باید بگوی

نه زان مر مراکم شود آب روی

بدو گفت خاقان که هرشهریار

که ازنیک وبد برنگیرد شمار

ببد کردن بنده خامش بود

برمن چنان دان که بیهش بود

چواز دور بیند ورا بدسگال

وگر نیک خواهی بود گر همال

تو را ناسزا خواند وسرسبک

ورا شاه ایران ومغزی تنگ

بجوشید بهرام وشد زردروی

نگه کرد خراد برزین بروی

بترسید زان تیزخونخوار مرد

که اورا زباد اندرآرد بگرد

ببهرام گفت ای سزاوار گاه

بخور خشم وسر بازگردان ز راه

که خاقان همی راست گوید سخن

توبنیوش واندیشه بدمکن

سخن گر نرفتی بدین گونه سرد

تو را نیستی دل پرآزار و درد

بدو گفت کین بدرگ بی‌هنر

بجوید همی خاک وخون پدر

بدو گفت خاقان که این بد مکن

بتیزی بزرگی بگردد کهن

بگیتی هرآنکس که او چون تو بود

سرش پر ز گرد ودلش پر ز دود

همه بد سگالید وباکس نساخت

بکژی ونابخردی سر فراخت

همی ازشهنشاه ترسانییم

سزا زو بود رنج وآسانییم

زگردنکشان اوهمال منست

نه چون بنده اوبدسگال منست

هشیوار وآهسته و با نژاد

بسی نامبردار دارد بیاد

به جان و سرشاه ایران سپاه

کز ایدر کنون بازگردی به راه

بپاسخ نیفزایی وبدخوی

نگویی سخن نیز تا نشنوی

چوبشنید بهرام زوگشت باز

بلشکر گه آمد گو رزمساز

چو خراد برزین وآن بخردان

دبیر بزرگ ودگر موبدان

نبشتند نامه بشاه جهان

سخن هرچ بد آشکار ونهان

سپهدار با موبد موبدان

بخشم آن زمان گفت کای بخردان

هم اکنون از ایدر بدز درشوید

بکوشید و با باد همبر شوید

بدز بر ببیند تا خواسته

چه مایه بود گنج آراسته

دبیران برفتند دل پرهراس

ز شبگیر تاشب گذشته سه پاس

سیه شد بسی یازگار از شمار

نبشته نشد هم بفرجام کار

بدز بر نبد راه زان خواسته

گذشته بدو سال و ناکاسته

ز هنگام ارجاسب و افراسیاب

ز دینار و گوهر که خیزد ز آب

همان نیز چیزی که کانی بود

کجا رستنش آسمانی بود

همه گنجها اندر آورده بود

کجا نام او در جهان برده بود

زچیز سیاوش نخستین کمر

بهرمهره‌ای در سه یاره گهر

همان گوشوارش که اندر جهان

کسی را نبود ازکهان ومهان

که کیخسرو آن رابه لهراسب داد

که لهراسب زان پس بگشتاسب داد

که ارجاسب آن را بدز درنهاد

که هنگام آنکس ندارد بیاد

شمارش ندانست کس در جهان

ستاره شناسان و فرخ مهان

نبشتند یک یک همه خواسته

که بود اندر آن گنج آراسته

فرستاد بهرام مردی دبیر

سخن گوی و روشن دل و یادگیر

بیامد همه خواسته گرد کرد

که بد در دز وهم به دشت نبرد

ابا خواسته بود دو گوشوار

دو موزه درو بود گوهرنگار

همان شوشه زر وبرو بافته

بگوهر سر شوشه برتافته

دو برد یمانی همه زربفت

بسختند هر یک بمن بود هفت

سپهبد زکشی و کنداوری

نبود آگه از جستن داوری

دو برد یمانی بیکسونهاد

دو موزه به نامه نکرد ایچ یاد

بفرمود زان پس که پیداگشسب

همی با سواران نشیند براسب

زلشکر گزین کرد مردی هزار

که با اوشود تا درشهریار

زخاقان شتر خواست ده کاروان

شمرد آن زمان جمله بر ساروان

سواران پس پشت وخاقان زپیش

همی‌راند با نامداران خویش

چو خاقان بیامد به نزدیک شاه

ابا گنج دیرینه و با سپاه

چوبشنید شاه جهان برنشست

به سر بر یکی تاج و گرزی بدست

بیامد چنین تا بدرگه رسید

ز دهلیز چون روی خاقان بدید

همی‌بود تا چونش بیند به راه

فرود آید او همچنان با سپاه

ببیندش و برگردد از پیش اوی

پراندیشه بد زان سخن نامجوی

پس آنگاه خاقان چنان هم بر اسب

ابا موبد خویش پیداگشسب

فرود آمد از اسب خاقان همان

بیامد برشاه ایران دمان

درنگی ببد تا جهاندار شاه

نشست از بر تازی اسبی سیاه

شهنشاه اسب تگاور براند

بدهلیز با او زمانی بماند

چوخاقان برفت از در شهریار

عنانش گرفت آن زمان پرده دار

پیاده شد از باره پرموده زود

بران کهتری جادوییها نمود

پیاده همان شاه دستش بدست

بیاورد او را بجای نشست

خرامان بیامد به نزدیک تخت

مراورا شهنشاه بنواخت سخت

بپرسید و بنشاختش پیش خویش

بگفتند بسیار ز انداره بیش

سزاوار او جایگه ساختند

یکی خرم ایوان بپرداختند

ببردند چیزی که شایسته بود

همان پیش پرموده بایسته بود

سپه را به نزدیک او جای کرد

دبیری بدان کاربر پای کرد

چو آگه شد از کار آن خواسته

که آورد پرموده آراسته

به میدان فرستاده تا همچنان

برد بار پرمایه با ساروان

چوآسود پرموده از رنج راه

بهشتم یکی سور فرمود شاه

چو خاقان زپیش جهاندار شاه

نشستند برخوان او پیش گاه

بفرمود تابار آن اشتران

بپشت اندر آرند پیش سران

کسی برگرفت از کشیدن شمار

بیک روز مزدور بدصدهزار

دگر روز هم بامداد پگاه

بخوان برمی‌آورد وبنشست شاه

زمیدان ببردند پنجه هزار

هم ازتنگ بر پشت مردان کار

از آورده صد گنج شد ساخته

دل شاه زان کار پرداخته

یکی تخت جامه بفرمود شاه

کز آنجا بیارند پیش سپاه

همان بر کمر گوهر شاهوار

که نامد همی ارز او در شمار

یکی آفرین خاست از بزمگاه

که پیروز باداین جهاندار شاه

بآیین گشسب آن زمان شاه گفت

که با او بدش آشکار و نهفت

که چون بینی این کار چوبینه را

بمردی به کار آورد کینه را

چنین گفت آیین گشسب دبیر

که‌ای شاه روشن دل و یادگیر

بسوری که دستانش چوبین بود

چنان دان که خوانش نو آیین بود

ز گفتار او شاه شد بدگمان

روانش پراندیشه بدیک زمان

هیونی بیامد همانگه سترگ

یکی نامه‌ای از دبیر بزرگ

که شاه جهان جاودان شادباد

همه کار اوبخشش وداد باد

چنان دان که برد یمانی دوبود

همه موزه از گوهر نابسود

همان گوشوار سیاوش رد

کزو یادگارست ما را خرد

ازین چار دو پهلوان برگرفت

چو او دید رنج این نباشد شگفت

زشاهک بپرسید پس نامجوی

کزین هرچ دیدی یکایک بگوی

سخن گفت شاهک برین‌همنشان

برآشفت زان شاه گردنکشان

هم اندر زمان گفت چوبینه راه

همی گم کند سربرآرد بماه

یکی آنک خاقان چین رابزد

ازان سان که ازگوهر بد سزد

دگر آنک چون گوشوارش به کار

بیامد مگرشد یکی شهریار

همه رنج او سر به سر بادگشت

همه داد دادنش بیداد گشت

بگفت این و پرموده را پیش خواند

بران نامور پیشگاهش نشاند

ببودند وخوردند تا شب زراه

بیفشاند آن تیره زلف سیاه

بخاقان چین گفت کز بهر من

بسی زنج دیدی توازشهرمن

نشسته بیازید ودستش گرفت

ازو ماند پرموده اندر شگفت

بدو گفت سوگند ما تازه کن

همان کار بر دیگر اندازه کن

بخوردند سوگندهای گران

به یزدان پاک وبه جان سران

که از شاه خاقان نپیچد به دل

ندارد به کاری ورا دلگسل

بگاه وبتاج و بخورشیدوماه

بذرگشسب و به آذرپناه

به یزدان که او برتر ازبرتریست

نگارندهٔ زهره ومشتریست

که چون بازگردی نپیچی زمن

نه از نامداران این انجمن

بگفتند وز جای برخاستند

سوی خوابگه رفتن آراستند

چوبرزد سرازکوه زرد آفتاب

سرتاجداران برآمد زخواب

یکی خلعت آراسته بود شاه

ز زرین وسیمین و اسب وکلاه

به نزدیک خاقان فرستاد شاه

دومنزل همی‌رفت با او به راه

سه دیگر نپیمود راه دراز

درودش فرستاد وزو گشت باز

چو آگاهی آمد سوی پهلوان

ازان خلعت شهریار جهان

زخاقان چینی که از نزد شاه

چنان شاد برگشت و آمد به راه

پذیره شدش پهلوان سوار

از ایران هرآنکس که بد نامدار

علف ساخت جایی که اوبرگذشت

به شهروده و منزل وکوه دشت

همی‌ساخت پوزش کنان پیش اوی

پراز شرم جان بداندیش اوی

چوپرموده را دید کرد آفرین

ازو سربپیچید خاقان چین

نپذرفت ازو هرچ آورده بود

علفت بود اگر بدره وبرده بود

همی‌راند بهرام با او به راه

نکرد ایچ خاقان بدو بر نگاه

بدین گونه برتاسه منزل براند

که یک روز پرموده اورانخواند

چهارم فرستاد خاقان کسی

که برگرد چون رنج دیدی بسی

چوبشنید بهرام برگشت از وی

بتندی سوی بلخ بنهاد روی

همی‌بود دربلخ چندی دژم

زکرده پشیمان ودل پر زغم

جهاندار زو هم نه خشنودبود

زتیزی روانش پراز دود بود

از آزار خاقان چینی نخست

که بهرام آزار او را بجست

دگر آنک چیزی که فرمان نبود

ببرداشتن چون دلیری نمود

یکی نامه بنوشت پس شهریار

ببهرام کای دیو ناسازگار

ندانی همی خویشتن راتوباز

چنین رابزرگان شدی بی‌نیاز

هنرها ز یزدان نبینی همی

به چرخ فلک برنشینی همی

زفرمان من سربپیچیده‌ای

دگرگونه کاری بسیجیده‌ای

نیاید همی یادت از رنج من

سپاه من و کوشش وگنج من

ره پهلوانان نسازی همی

سرت به آسمان برفرازی همی

کنون خلعت آمد سزاوار تو

پسندیده و در خور کار تو

چوبنهاد برنامه برمهرشاه

بفرمود تا دو کدانی سیاه

بیارند با دوک و پنبه دروی

نهاده بسی ناسزا رنگ وبوی

هم از شعر پیراهن لاژورد

یکی سرخ مقناع و شلوار زرد

فرستاده پر منش برگزید

که آن خلعت ناسزا را سزید

بدو گفت کاین پیش بهرام بر

بگو ای سبک مایه بی‌هنر

توخاقان چین را ببندی همی

گزند بزرگان پسندی همی

زتختی که هستی فرود آرمت

ازین پس بکس نیزنشمارمت

فرستاده با خلعت آمد چوباد

شنیده سخنها همه کرد یاد

چو بهرام با نامه خلعت بدید

شکیبایی وخامشی برگزید

همی‌گفت کینست پاداش من

چنین از پی شاه پرخاش من

چنین بد ز اندیشه شاه نیست

جز ار ناسزا گفت بدخواه نیست

که خلعت ازینسان فرستد بمن

بدان تا ببینند هر انجمن

جهاندار بر بندگان پادشاست

اگر مر مرا خوار گیرد رواست

گمانی نبردم که نزدیک شاه

بداندیشگان تیز یابند راه

ولیکن چوهرمز مرا خوار کرد

به گفتار آهرمنان کارکرد

زشاه جهان اینچنین کارکرد

نزیبد به پیش خردمند مرد

ازان پس که با خار مایه سپاه

بتندی برفتم زدرگاه شاه

همه دیده‌اند آنچ من کرده‌ام

غم و رنج وسختی که من برده‌ام

چوپاداش آن رنج خواری بود

گر ازبخت ناسازگاری بود

به یزدان بنالم ز گردان سپهر

که از من چنین پاک بگسست مهر

زدادار نیکی دهش یاد کرد

بپوشید پس جامهٔ سرخ و زرد

به پیش اندرون دوکدان سیاه

نهاده هرآنچش فرستاد شاه

بفرمود تا هرک بود ازمهان

ازان نامداران شاه جهان

زلشکر برفتند نزدیک اوی

پراندیشه بد جان تاریک اوی

چورفتند و دیدند پیر وجوان

بران گونه آن پوشش پهلوان

بماندند زان کار یکسر شگفت

دل هرکس اندیشه‌ای برگرفت

چنین گفت پس پهلوان با سپاه

که خلعت بدین سان فرستاد شاه

جهاندار شاهست وما بنده‌ایم

دل و جان به مهر وی آگنده‌ایم

چه بینید بینندگان اندرین

چه گوییم با شهریار زمین

بپاسخ گشادند یکسر زبان

که‌ای نامور پرهنر پهلوان

چو ارج تو اینست نزدیک شاه

سگانند بر بارگاهش سپاه

نگر تا چه گفت آن خردمند پیر

به ری چون دلش تنگ شد ز اردشیر

سری پر زکینه دلی پر زدرد

زبان و روان پر زگفتار سرد

بیامد دمان تا باصطخر پارس

که اصطخر بد بر زمین فخر پارس

که بیزارم از تخت وز تاج شاه

چونیک وبد من ندارد نگاه

بدو گفت بهرام کین خود مگوی

که از شاه گیرد سپاه آبروی

همه سر به سر بندگان وییم

دهنده‌ست وخواهندگان وییم

چنین یافت پاسخ ز ایرانیان

که ماخود نبندیم زین پس میان

به ایران کس اورا نخوانیم شاه

نه بهرام را پهلوان سپاه

بگفتند وز پیش بیرون شدند

ز کاخ همایون به هامون شدند

سپهبد سپه را همی‌داد پند

همی‌داشت با پند لب را ببند

چنین تا دوهفته برین برگذشت

سپهبد ز ایوان بیامد به دشت

یکی بیشه پیش آمدش پر درخت

سزاوار میخوارهٔ نیکبخت

یکی گور دید اندر آن مرغزار

کزان خوبتر کس نبیند نگار

پس اندر همی‌راند بهرام نرم

برو بارگی را نکرد ایچ گرم

بدان بیشه در جای نخچیرگاه

به پیش اندر آمد یکی تنگ راه

ز تنگی چو گور ژیان برگذشت

بیابان پدید آمد و راغ ودشت

گرازنده بهرام و تازنده گور

ز گرمای آن دشت تفسیده هور

بخش ۹

ازان دشت بهرام یل بنگرید

یکی کاخ پرمایه آمد پدید

بران کاخ بنهاد بهرام روی

همان گور پیش اندرون راه جوی

همی‌راند تا پیش آن کاخ اسب

پس پشت او بود ایزد گشسب

عنان تگاور بدو داد وگفت

که با تو همیشه خرد باد جفت

پیاده ز دهلیز کاخ اندرون

همی‌رفت بهرام بی‌رهنمون

زمانی بدر بود ایزد گشسب

گرفته بدست آن گرانمایه اسب

یلان سینه آمد پس او دوان

براسب تگاور ببسته میان

بدو گفت ایزد گشسب دلیر

که‌ای پرهنر نامبرد شیر

ببین تا کجا رفت سالار ما

سپهبد یل نامبردار ما

یلان سینه درکاخ بنهاد روی

دلی پر ز اندیشه سالار جوی

یکی طاق و ایوان فرخنده دید

کزان سان به ایران نه دید وشنید

نهاده بایوان او تخت زر

نشانده بهر پایه‌ای درگهر

بران تخت فرشی ز دیبای روم

همه پیکرش گوهر و زر بوم

نشسته برو بر زنی تاجدار

ببالا چو سرو و برخ چون بهار

بر تخت زرین یکی زیرگاه

نشسته برو پهلوان سپاه

فراوان پرستنده بر گرد تخت

بتان پری روی بیدار بخت

چو آن زن یلان سینه را دید گفت

پرستنده‌ای راکه‌ای خوب جفت

برو تیز و آن شیر دل را بگوی

که ایدر تو را آمدن نیست روی

همی‌باش نزدیک یاران خویش

هم اکنون بیادت بهرام پیش

بدین سان پیامش ز بهرام ده

دلش را به برگشتن آرام ده

همانگه پرستنده‌گان را به راه

ز ایوان برافگند نزد سپاه

که تا اسب گردان به آخر برند

پرآگند زینها همه بشمرند

درباغ بگشاد پالیزبان

بفرمان آن تا زه رخ میزبان

بیامد یکی مرد مهترپرست

بباغ از پی و واژ و برسم بدست

نهادند خوان گرد باغ اندرون

خورش ساختند ازگمانی فزون

چونان خورده شد اسب گردنگشان

ببردند پویان بجای نشان

بدان زن چوبرگشت بهرام گفت

که با تاج تو مشتری باد جفت

بدو گفت پیروزگر باش زن

همیشه شکیبا دل ورای زن

چوبهرام زان کاخ آمد برون

تو گفتی ببارید از چشم خون

منش را دگر کرد و پاسخ دگر

توگفتی بپروین برآورد سر

بیامد هم اندر پی نره گور

سپهبد پس اندر همی‌راند بور

چنین تا ازان بیشه آمد برون

همی‌بود بهرام را رهنمون

بشهر اندر آمد زنخچیرگاه

ازان کار بگشاد لب برسپاه

نگه کرد خراد برزین بدوی

چنین گفت کای مهتر راست گوی

بنخچیرگاه این شگفتی چه بود

که آنکس ندید و نه هرگز شنود

ورا پهلوان هیچ پاسخ نداد

دژم بود سر سوی ایوان نهاد

دگر روز چون سیمگون گشت راغ

پدید آمد آن زرد رخشان چراغ

بگسترد فرشی ز دیبای چین

تو گفتی مگر آسمان شد زمین

همه کاخ کرسی زرین نهاد

ز دیبای زربفت بالین نهاد

نهادند زرین یکی زیرگاه

نشسته برو پهلوان سپاه

نشستی بیاراست شاهنشهی

نهاده به سر بر کلاه مهی

نگه کرد کارش دبیر بزرگ

بدانست کو شد دلیر و سترگ

چو نزدیک خراد برزین رسید

بگفت آنچ دانست و دید و شنید

چو خراد برزین شنید این سخن

بدانست کان رنجها شد کهن

چنین گفت پس با گرامی دبیر

که کاری چنین بر دل آسان مگیر

نباید گشاد اندرین کارلب

بر شاه باید شدن تیره شب

چوبهرام را دل پراز تاج گشت

همان تخت زیراندرش عاج گشت

زدند اندران کار هرگونه رای

همه چاره از رفتن آمد بجای

چورنگ گریز اندر آمیختند

شب تیره از بلخ بگریختند

سپهبد چو آگه شد ازکارشان

ز روشن روانهای بیدارشان

یلان سینه را گفت با صد سوار

بتاز از پس این دو ناهوشیار

بیامد از آنجا بکردار گرد

ابا او دلیران روز نبرد

همی‌راند تا در دبیر بزرگ

رسید و برآشفت برسان گرگ

ازو چیز بستد همه هرچ داشت

ببند گرانش ز ره بازگشت

به نزدیک بهرام بردش ز راه

بدان تاکند بیگنه را تباه

بدو گفت بهرام کای دیوساز

چرارفتی از پیش من بی‌جواز

چنین داد پاسخ که ای پهلوان

مراکرد خراد برزین نوان

همی‌گفت کایدر بدن روی نیست

درنگ تو جز کام بدگوی نیست

مرا و تو را بیم کشتن بود

ز ایدر مگر بازگشتن بود

چوبهرام را پهلوان سپاه

ببردند آب اندران بارگاه

بدو گفت بهرام شاید بدن

بنیک وببد رای باید زدن

زیانی که بودش همه باز داد

هم از گنج خویشش بسی ساز داد

بدو گفت زان پس که تو ساز خویش

بژرفی نگه دار و مگریز بیش

وزین روی خراد برزین نهان

همی‌تاخت تا نزد شاه جهان

همه گفتنیها بدوبازگفت

همه رازها برگشاد از نهفت

چنین تا ازان بیشه و مرغزار

یکایک همی‌گفت با شهریار

وزان رفتن گور و آن راه تنگ

ز آرام بهرام و چندین درنگ

وزان رفتن کاخ گوهرنگار

پرستندگان و زن تاجدار

یکایک بگفت آن کجا دیده بود

دگر هرچ‌ازکار پرسیده بود

ازان تاجورماند اندر شگفت

سخن هرچ بشنید در دل گرفت

چوگفتار موبد بیاد آمدش

ز دل بر یکی سرد باد آمدش

همان نیز گفتار آن فال‌گوی

که گفت او بپیچد ز تخت تو روی

سبک موبد موبدان را بخواند

بران جای خراد برزین نشاند

بخراد برزین چنین گفت شاه

که بگشای لب تا چه دیدی به راه

بفرمان هرمز زبان برگشاد

سخنها یکایک همه کرد یاد

بدوشاه گفت این چه شاید بدن

همه داستانها بباید زدن

که در بیشه گوری بود رهنمای

میان بیابان بی‌بر سرای

برتخت زرین یکی تاجدار

پرستار پیش اندرون شاهوار

بکردار خوابیست این داستان

که برخواند از گفته باستان

چنین گفت موبد بشاه جهان

که آن گور دیوی بود درنهان

چوبهرام را خواند از راستی

پدید آمد اندر دلش کاستی

همان کاخ جادوستانی شناس

بدان تخت جادو زنی ناسپاس

که بهرام را آن سترگی نمود

چنان تاج وتخت بزرگی نمود

چوبرگشت ازو پرمنش گشت ومست

چنان دان که هرگز نیاید بدست

کنون چاره‌ای کن که تا آن سپاه

ز بلخ آوری سوی این بارگاه

پشیمان شد از دوکدان شهریار

وزان پنبه وجامهٔ نابکار

برین بر نیامد بسی روزگار

که آمد کس از پهلوان سوار

یکی سله پرخنجری داشته

یکایک سرتیغ برگاشته

بیاورد وبنهاد درپیش شاه

همی‌کرد شاه اندر آهن نگاه

بفرمود تا تیغها بشکنند

دران سلهٔ نابکار افگنند

فرستاد نزدیک بهرام باز

سخنهای پیکار و رزم دراز

بدو نیمه کرده نهاده‌بجای

پراندیشه شد مرد برگشته رای

فرستاد وایرانیان را بخواند

همه گرد آن سله اندرنشاند

چنین گفت کین هدیهٔ شهریار

ببینید واین را مدارید خوار

پراندیشه شد لشکر ازکار شاه

به گفتار آن پهلوان سپاه

که یک روزمان هدیه شهریار

بود دوک وآن جامهٔ پرنگار

شکسته دگر باره خنجر بود

ز زخم و ز دشنام بتر بود

چنین شاه برگاه هرگز مباد

نه آنکس که گیرد ازو نیز یاد

اگر نیز بهرام پورگشسب

بران خاک درگاه بگذارد اسب

زبهرام مه مغز بادا مه پوست

نه آن کم بها را که بهرام ازوست

سپهبد چو گفتار ایشان شنید

دل لشکر از تاجور خسته دید

بلشکر چنین گفت پس پهلوان

که بیدار باشید و روشن روان

که خراد برزین برشهریار

سخنهای پوشیده کردآشکار

کنون یک بیک چارهٔ جان کنید

همه بامن امروز پیمان کنید

مگر کس فرستم زلشکر به راه

که دارند ما را زلشکر نگاه

وگرنه مرا روز برگشته گیر

سپه رایکایک همه کشته گیر

بگفت این وخود ساز دیگر گرفت

نگه کن کنون تا بمانی شگفت

پراگند بر گرد کشور سوار

بدان تا مگر نامه شهریار

بیاید به نزدیک ایرانیان

ببندند پیکار وکین را میان

برین نیز بگذشت یک روزگار

نخواندند کس نامه شهریار

ازان پس گرانمایگان را بخواند

بسی رازها پیش ایشان براند

چوهمدان گشسب ودبیر بزرگ

یلان سینه آن نامدار سترگ

چوبهرام گرد آن سیاوش نژاد

چوپیدا گشسب آن خردمند وراد

همی رای زد با چنین مهتران

که بودند شیران کنداوران

چنین گفت پس پهلوان سپاه

بدان لشکر تیزگم کرده راه

که‌ای نامداران گردن فراز

برای شما هرکسی را نیاز

ز ما مهتر آزرده شد بی‌گناه

چنین سربپیچید زآیین وراه

چه سازید ودرمان این کارچیست

نباید که برخسته باید گریست

هرآنکس که پوشید درد ازپزشک

زمژگان فروریخت خونین سرشک

زدانندگان گر بپوشیم راز

شود کارآسان بما بر دراز

کنون دردمندیم اندرجهان

بداننده گوییم یکسر نهان

برفتیم ز ایران چنین کینه خواه

بدین مایه لشکر بفرمان شاه

ازین بیش لشکر نبیند کسی

وگر چند ماند بگیتی بسی

چوپرمودهٔ گرد با ساوه شاه

اگر سوی ایران کشیدی سپاه

نیرزید ایران بیک مهره موم

وزان پس همی‌داشت آهنگ روم

بپرموده و ساوه شاه آن رسید

که کس درجهان آن شگفتی ندید

اگر چه فراوان کشیدیم رنج

نه شان پیل ماندیم زان پس نه گنج

بنوی یکی گنج بنهاد شاه

توانگر شد آشفته شد بر سپاه

کنون چارهٔ دام او چون کنیم

که آسان سر از بند بیرون کنیم

شهنشاه راکارهاساختست

وزین چاره بی‌رنج پرداختست

شما هریکی چارهٔ جان کنید

بدین خستگی تاچه درمان کنید

من از راز پردخته کردم دلم

زتیمارجان را همی‌بگسلم

پس پردهٔ نامور پهلوان

یکی خواهرش بود روشن روان

خردمند راگردیه نام بود

دلارام وانجام بهرام بود

چواز پرده گفت برادر شنید

برآشفت وز کین دلش بردمید

بران انجمن شد سری پرسخن

زبان پر ز گفتارهای کهن

برادر چو آواز خواهر شنید

زگفتار وپاسخ فرو آرمید

چنان هم زگفتار ایرانیان

بماندند یکسر زبیم زیان

چنین گفت پس گردیه با سپاه

که‌ای نامداران جوینده راه

زگفتار خامش چرا ماندید

چنین از جگر خون برافشاندید

ز ایران سرانید وجنگ‌آوران

خردمند ودانا وافسونگران

چه بینید یکسر به کار اندرون

چه بازی نهید اندرین دشت خون

چنین گفت ایزد گشسب سوار

که‌ای ازگرانمایگان یادگار

زبانهای ماگر شود تیغ نیز

زدریای رای تو گیرد گریز

همه کارهای شما ایزدیست

زمردی و ز دانش و بخردیست

نباید که رای پلنگ آوریم

که با هرکسی رای جنگ آوریم

مجویید ازین پس کس ازمن سخن

کزین باره‌ام پاسخ آمد ببن

اگر جنگ سازید یاری کنیم

به پیش سواران سواری کنیم

چوخشنود باشد ز من پهلوان

برآنم که جاوید مانم جوان

چوبهرام بشنید گفتار اوی

میانجی همی‌دید کردار اوی

ازان پس یلان سینه را دید وگفت

که اکنون چه داری سخن درنهفت

یلان سینه گفت ای سپهدار گرد

هرآنکس که اوراه یزدان سپرد

چو پیروزی و فرهی یابد اوی

بسوی بدی هیچ‌نشتابد اوی

که آن آفرین باز نفرین شود

وزو چرخ گردنده پرکین شود

چو یزدان تو را فرهی داد و بخت

همه لشکر گنج با تاج وتخت

ازو گر پذیری بافزون شود

دل از ناسپاسی پرازخون شود

ازان پس ببهرام بهرام گفت

که‌ای با خردیاروبا رای جفت

چه گویی کزین جستن تخت وگنج

بزرگیست فرجام گر درد ورنج

بخندید بهرام ازان داوری

ازان پس برانداخت انگشتری

بدو گفت چندانک این در هوا

بماند شود بنده‌ای پادشا

بدو گفت کین را مپندار خرد

که دیهیم را خرد نتوان شمرد

چنین گفت زان پس بپیداگشسب

که‌ای تیغ زن شیر تازنده اسب

چه بینی چه گویی بدین کار ما

بود گاه شاهی سزاوار ما

چنین گفت پیداگشسب سوار

که‌ای از یلان جهان یادگار

یکی موبدی داستان زد برین

که هرکس که دانا بد وپیش بین

اگر پادشاهی کند یک زمان

روانش بپرد سوی آسمان

به ازبنده بودن بسال دراز

به گنج جهاندار بردن نیاز

چنین گفت پس با دبیر بزرگ

که بگشای لب را تو ای پیرگرگ

دبیر بزرگ آن زمان لب ببست

بانبوه اندیشه اندر نشست

ازان پس چنین گفت بهرام را

که هرکس که جویا بود کامرا

چودرخور بجوید بیابد همان

درازست ویازنده دست زمان

زچیزی که بخشش کند دادگر

چنان دان که کوشش بیاید ببر

بهمدان گشسب آن زمان گفت باز

که‌ای گشته اندر نشیب وفراز

سخن هرچ‌گویی بروی کسان

شود باد وکردار او نارسان

بگو آنچ دانی به کار اندورن

زنیک وبد روزگار اندرون

چنین گفت همدان گشسب بلند

که‌ای نزد پرمایگان ارجمند

زناآمده بد بترسی همی

زدیهیم شاهان چه پرسی همی

بکن کار وکرده به یزدان سپار

بخرما چه یازی چوترسی زخار

تن آسان نگردد سرانجمن

همه بیم جان باشد ورنج تن

زگفتارشان خواهر پهلوان

همی‌بود پیچان وتیره روان

بران داوری هیچ نگشاد لب

زبرگشتن هور تا نیم شب

بدو گفت بهرام کای پاک تن

چه بینی به گفتار این انجمن

ورا گردیه هیچ پاسخ نداد

نه از رای آن مهتران بود شاد

چنین گفت اوبا دبیر بزرگ

که‌ای مرد بدساز چون پیرگرگ

گمانت چنینست کین تاج وتخت

سپاه بزرگی و پیروزبخت

ز گیتی کسی را نبد آرزوی

ازان نامداران آزاده خوی

مگر شاهی آسانتر از بندگیست

بدین دانش تو بباید گریست

بر آیین شاهان پیشین رویم

سخن‌های آن برتران بشنویم

چنین داد پاسخ مر او را دبیر

که گر رای من نیستت جایگیر

هم آن گوی وآن کن که رای آیدت

بران رو که دل رهنمای آیدت

همان خواهرش نیز بهرام را

بگفت آن سواران خودکام را

نه نیکوست این دانش ورای تو

بکژی خرامد همی پای تو

بسی بد که بیکار بدتخت شاه

نکرد اندرو هیچ‌کهتر نگاه

جهان را بمردی نگه داشتند

یکی چشم برتخت نگماشتند

هرآنکس که دانا بدو پاک مغز

زهرگونه اندیشه‌ای راند نغز

بداند که شاهی به ازبندگیست

همان سرافرازی زافگندگیست

نبودند یازان بتخت کیان

همه بندگی را کمر برمیان

ببستند و زیشان بهی خواستند

همه دل بفرمانش آراستند

نه بیگانه زیبای افسر بود

سزای بزرگی بگوهر بود

زکاوس شاه اندرآیم نخست

کجا راه یزدان همی‌بازجست

که برآسمان اختران بشمرد

خم چرخ گردنده رابشکرد

به خواری و زاری بساری فتاد

از اندیشهٔ کژ وز بدنهاد

بخش ۱۰

چوگودرز وچون رستم پهلوان

بکردند رنجه برین بر روان

ازان پس کجا شد بهاماوران

ببستند پایش ببند گران

کس آهنگ این تخت شاهی نکرد

جز از گرم و تیمار ایشان نخورد

چوگفتند با رستم ایرانیان

که هستی تو زیبای تخت کیان

یکی بانگ برزد برآنکس که گفت

که با دخمهٔ تنگ باشید جفت

که باشاه باشد کجا پهلوان

نشستند بآیین و روشن روان

مرا تخت زر باید و بسته شاه

مباد این گمان ومباد این کلاه

گزین کرد زایران ده ودوهزار

جهانگیر وبرگستوانور سوار

رهانید ازبند کاوس را

همان گیو و گودرز وهم طوس را

همان شاه پیروز چون کشته شد

بایرانیان کار برگشته شد

دلاور شد از کار آن خوشنوار

برام بنشست برتخت ناز

چو فرزند قارن بشد سوفزای

که آورد گاه مهی بازجای

ز پیروزی او چو آمد نشان

ز ایران برفتند گردنکشان

که بروی بشاهی کنند آفرین

شود کهتری شهریار زمین

بایرانیان گفت کین ناسزاست

بزرگی وتاج ازپی پادشاست

قباد ارچه خردست گردد بزرگ

نیاریم دربیشهٔ شیرگرگ

چوخواهی که شاهی کنی بی‌نژاد

همه دوده را داد خواهی بباد

قباد آن زمان چون بمردی رسید

سرسوفزای از درتاج دید

به گفتار بدگوهرانش بکشت

کجا بود درپادشاهیش پشت

وزان پس ببستند پای قباد

دلاور سواری گوی کی نژاد

بزرمهر دادش یکی پرهنر

که کین پدربازخواهد مگر

نگه کرد زرمهر کس راندید

که با تاج برتخت شاهی سزید

چوبرشاه افگند زرمهر مهر

بروآفرین خواند گردان سپهر

ازو بند برداشت تاکار خویش

بجوید کند تیز بازار خویش

کس ازبندگان تاج هرگز نجست

وگر چند بودی نژادش درست

زترکان یکی نامور ساوه‌شاه

بیامد که جوید نگین وکلاه

چنان خواست روشن جهان آفرین

که اونیست گردد به ایران زمین

تو را آرزو تخت شاهنشهی

چراکرد زان پس که بودی رهی

همی بر جهاند یلان سینه اسب

که تامن زبهرام پورگشسب

بنودرجهان شهریاری کنم

تن خویش را یادگاری کنم

خردمند شاهی چونوشین روان

بهرمز بدی روز پیری جوان

بزرگان کشور ورا یاورند

اگر یاورانند گر کهترند

به ایران سوارست سیصدهزار

همه پهلوان وهمه نامدار

همه یک بیک شاه را بنده‌اند

بفرمان و رایش سرافگنده‌اند

شهنشاه گیتی تو را برگزید

چنان کز ره نامداران سزید

نیاگانت را همچنین نام داد

بفرجام بر دشمنان کام داد

تو پاداش آن نیکویی بد کنی

چنان دان که بد با تن خود کنی

مکن آز را برخرد پادشا

که دانا نخواند تو را پارسا

اگر من زنم پند مردان دهم

ببسیار سال ازبرادر کهم

مده کارکرد نیاکان بباد

مبادا که پند من آیدت یاد

همه انجمن ماند زودرشگفت

سپهدار لب را بدندان گرفت

بدانست کو راست گوید همی

جز از راه نیکی نجوید همی

یلان سینه گفت ای گرانمایه زن

تو درانجمن رای شاهان مزن

که هرمز بدین چندگه بگذرد

زتخت مهی پهلوان برخورد

زهرمز چنین باشد اندر خبر

برادرت را شاه ایران شمر

بتاج کیی گر ننازد همی

چراخلعت از دوک سازد همی

سخن بس کن ازهرمز ترک زاد

که اندر زمانه مباد آن نژاد

گر از کیقباد اندرآری شمار

برین تخمهٔ بر سالیان صدهزار

که با تاج بودند برتخت زر

سرآمد کنون نام ایشان مبر

ز پرویز خسرو میندیش نیز

کزویاد کردن نیرزد بچیز

بدرگاه او هرک ویژه‌ترند

برادرت راکهتر وچاکرند

چو بهرام گوید بران کهتران

ببندند پایش ببند گران

بدو گردیه گفت کای دیو ساز

همی دیوتان دام سازد براز

مکن برتن وجام ما بر ستم

که از تو ببینم همی باد و دم

پدر مرزبان بود مارا بری

تو افگندی این جستن تخت پی

چو بهرام را دل بجوش آوری

تبار مرا درخروش آوری

شود رنج این تخمهٔ ما بباد

به گفتار تو کهتر بدنژاد

کنون راهبر باش بهرام را

پرآشوب کن بزم و آرام را

بگفت این وگریان سوی خانه شد

به دل با برادر چو بیگانه شد

همی‌گفت هرکس که این پاک زن

سخن گوی و روشن دل و رای زن

تو گویی که گفتارش از دفترست

بدانش ز جاماسب نامی ترست

چو بهرام را آن نیامد پسند

همی‌بود ز آواز خواهر نژند

دل تیره اندیشهٔ دیریاب

همی تخت شاهی نمودش بخواب

چنین گفت پس کین سرای سپنج

نیابند جویندگان جز به رنج

بفرمود تا خوان بیاراستند

می و رود و رامشگران خواستند

برامشگری گفت کامروز رود

بیارای با پهلوانی سرود

نخوانیم جز نامهٔ هفتخوان

برین می‌گساریم لختی بخوان

که چون شد برویین دز اسفندیار

چه بازی نمود اندران روزگار

بخوردند بر یاد او چند می

که آباد بادا برو بوم ری

کزان بوم خیزد سپهبد چوتو

فزون آفریناد ایزد چو تو

پراگنده گشتند چون تیره شد

سرمیگساران ز می‌خیره شد

چو برزد سنان آفتاب بلند

شب تیره گشت از درفشش نژند

سپهدار بهرام گرد سترگ

بفرمود تا شد دبیر بزرگ

بخاقان یکی نامه ارتنگ وار

نبشتند پربوی ورنگ ونگار

بپوزش کنان گفت هستم بدرد

دلی پرپشیمانی و باد سرد

ازین پس من آن بوم و مرز تو را

نگه دارم از بهر ارز تو را

اگر بر جهان پاک مهتر شوم

تو را همچو کهتر برادر شوم

توباید که دل را بشویی زکین

نداری جدا بوم ایران ز چین

چوپردخته شد زین دگر ساز کرد

درگنج گرد آمده باز کرد

سپه را درم داد واسب ورهی

نهانی همی‌جست جای مهی

زلشکر یکی پهلوان برگزید

که سالار بوم خراسان سزید

پراندیشه از بلخ شد سوی ری

بخرداد فرخنده درماه دی

همی‌کرد اندیشه دربیش وکم

بفرمود پس تا سرای درم

بسازند وآرایشی نو کنند

درم مهر برنام خسرو کنند

ز بازارگان آنک بد پاک مغز

سخنگوی و اندرخور کار نغز

به مهر آن درمها ببدره درون

بفرمود بردن سوی طیسفون

بیارید پرمایه دیبای روم

که پیکر بریشم بد و زرش بوم

بخرید تا آن درم نزدشاه

برند وکند مهر او را نگاه

فرستاده‌ای خواند با شرم و هوش

دلاور بسان خجسته سروش

یکی نامه بنوشت با باد و دم

سخن گفت هرگونه ازبیش و کم

ز پرموده و لشکر ساوه شاه

ز رزمی کجا کرده بد با سپاه

وزان خلعتی کآمد او را ز شاه

ز مقناع وز دوکدان سیاه

چنین گفت زان پس که هرگز بخواب

نبینم رخ شاه با جاه و آب

هرآنگه که خسرو نشیند بتخت

پسرت آن گرانمایهٔ نیکبخت

بفرمان او کوه هامون کنم

بیابان زدشمن چو جیحون کنم

همی‌خواست تا بردرشهریار

سرآرد مگر بی‌گنه روزگار

همی‌یادکرد این به نامه درون

فرستاده آمد سوی طیسفون

ببازارگان گفت مهر درم

چو هرمزد بیند بپیچد زغم

چو خسرو نباشد ورا یاروپشت

ببیند ز من روزگار درشت

چو آزرمها بر زمین برزنم

همی بیخ ساسان زبن برکنم

نه آن تخمهٔ را کرد یزدان زمین

گه آمد که برخیزد آن آفرین

بیامد فرستادهٔ نیک پی

ببغداد با نامداران ری

چونامه به نزدیک هرمز رسید

رخش گشت زان نامه چون شنبلید

پس آگاهی آمد ز مهر درم

یکایک بران غم بیفزود غم

بپیچید و شد بر پسر بدگمان

بگفت این به آیین گشسب آن زمان

که خسرو بمردی بجایی رسید

که از ما همی سر بخواهد کشید

درم را همی مهر سازد بنیز

سبک داشتن بیشتر زین چه چیز

به پاسخ چنین گفت آیین گشسب

که بی‌تو مبیناد میدان و اسب

بدو گفت هرمز که درناگهان

مر این شوخ را گم کنم ازجهان

نهانی یکی مرد راخواندند

شب تیره با شاه بنشاندند

بدو گفت هرمزد فرمان گزین

ز خسرو بپرداز روی زمین

چنین داد پاسخ که ایدون کنم

به افسون ز دل مهر بیرون کنم

کنون زهر فرماید از گنج شاه

چو او مست گردد شبان سیاه

کنم زهر با می‌بجام اندرون

ازان به کجا دست یازم به خون

ازین ساختن حاجب آگاه شد

برو خواب وآرام کوتاه شد

بیامد دوان پیش خسرو بگفت

همه رازها برگشاد ازنهفت

چوبشنید خسروکه شاه جهان

همی‌کشتن او سگالد نهان

شب تیره از طیسفون درکشید

توگفتی که گشت از جهان ناپدید

نداد آن سر پر بها رایگان

همی‌تاخت تا آذر ابادگان

چو آگاهی آمد بهرمهتری

که بد مرزبان و سرکشوری

که خسرو بیازرد از شهریار

برفتست با خوار مایه سوار

بپرسش گرفتند گردنکشان

بجایی که بود از گرامی نشان

چو بادان پیروز و چون شیر زیل

که با داد بودند و با زور پیل

چو شیران و وستوی یزدان پرست

ز عمان چو خنجست و چون پیل مست

ز کرمان چو بیورد گرد و سوار

ز شیران چون سام اسفندیار

یکایک بخسرو نهادند روی

سپاه و سپهبد همه شاهجوی

همی‌گفت هرکس که ای پور شاه

تو را زیبد این تاج و تخت وکلاه

از ایران و از دشت نیزه وران

ز خنجر گزاران و جنگی سران

نگر تا نداری هراس از گزند

بزی شاد و آرام و دل ارجمند

زمانی بنخچیر تازیم اسب

زمانی نوان پیش آذر کشسب

برسم نیاکان نیایش کنیم

روان را به یزدان نمایش کنیم

گراز شهر ایران چو سیصد هزار

گزند تو را بر نشیند سوار

همه پیش تو تن بکشتن دهیم

سپاسی بران کشتگان برنهیم

بدیشان چنین گفت خسرو که من

پرازبیمم از شاه و آن انجمن

اگرپیش آذر گشسب این سران

بیایند و سوگندهای گران

خورند و مرا یکسر ایمن کنند

که پیمان من زان سپس نشکنند

بباشم بدین مرز با ایمنی

نترسم ز پیکار آهرمنی

یلان چون شنیدند گفتار اوی

همه سوی آذر نهادند روی

بخوردند سوگند زان سان که خواست

که مهرتو با دیده داریم راست

چوایمن شد از نامداران نهان

ز هر سو برافگند کارآگهان

بفرمان خسرو سواران دلیر

بدرگاه رفتند برسان شیر

که تا از گریزش چه گوید پدر

مگر چارهٔ نو بسازد دگر

چوبشنید هرمز که خسرو برفت

هم اندر زمان کس فرستاد تفت

چوگستهم و بندوی را کرد بند

به زندان فرستاد ناسودمند

کجا هردو خالان خسرو بدند

بمردانگی در جهان نو بدند

جزین هرک بودند خویشان اوی

به زندان کشیدند با گفت وگوی

به آیین گشسب آن زمان شاه گفت

که از رای دوریم و با باد جفت

چو او شد چه سازیم بهرام را

چنان بندهٔ خرد و بدکام را

شد آیین گشسب اندران چاره جوی

که آن کار را چون دهد رنگ وبوی

بدو گفت کای شاه گردن فراز

سخنهای بهرام چون شد دراز

همه خون من جوید اندر نهان

نخستین زمن گشت خسته روان

مرا نزد او پای کرده ببند

فرستی مگر باشدت سودمند

بدو گفت شاه این نه کارمنست

که این رای بدگوهر آهرمنست

سپاهی فرستم تو سالار باش

برزم اندرون دست بردار باش

نخستین فرستیش یک رهنمون

بدان تا چه بینی به سرش اندرون

اگر مهتری جوید و تاج و تخت

بپیچد بفرجام ازو روی بخت

وگر همچنین نیز کهتر بود

بفرجامش آرام بهتر بود

ز گیتی یکی بهره او را دهم

کلاه یلانش به سر برنهم

مرا یکسر از کارش آگاه کن

درنگی مکن کارکوتاه کن

همی‌ساخت آیین گشسب این سخن

کجا شاه فرزانه افگند بن

یکی مرد بد بسته از شهر اوی

به زندان شاه اندرون چاره جوی

چوبشنید کیین گشسب سوار

همی‌رفت خواهد سوی کارزار

کسی را ززندان به نزدیک اوی

فرستاد کای مهتر نامجوی

زشهرت یکی مرد زندانیم

نگویم همانا که خود دانیم

مرا گر بخواهی توازشهریار

دوان با توآیم برین کارزار

به پیش تو جان رابکوشم به جنگ

چو یابم رهایی ز زندان تنگ

فرستاد آیین گشسب آن زمان

کسی را بر شاه گیتی دمان

که همشهری من ببند اندرست

به زندان ببیم و گزند اندرست

بمن بخشد او را جهاندار شاه

بدان تاکنون با من آید به راه

بدو گفت شاه آن بد نابکار

به پیش تو درکی کند کارزار

یکی مرد خونریز و بیکار و دزد

بخواهی ز من چشم داری بمزد

ولیکن کنون زین سخن چاره نیست

اگر زو بتر نیز پتیاره نیست

بدو داد مرد بد آمیز را

چنان بدکنش دیو خونریز را

بیاورد آیین گشسب آن سپاه

همی‌راند چون باد لشکر به راه

بدین گونه تا شهر همدان رسید

بجایی که لشکر فرود آورید

بپرسید تا زان گرانمایه شهر

کسی دارد از اختر و فال بهر

بدو گفت هر کس که اخترشناس

بنزد تو آید پذیرد سپاس

یکی پیرزن مایه دار ایدرست

که گویی مگر دیدهٔ اخترست

سخن هرچ گوید نیاید جز آن

بگوید بتموز رنگ خزان

چوبشنید گفتارش آیین گشسب

هم اندر زمان کس فرستاد و اسب

چوآمد بپرسیدش ازکارشاه

وزان کو بیاورد لشکر به راه

بدو گفت ازین پس تو درگوش من

یکی لب بجنبان که تا هوش من

ببستر برآید زتیره تنم

وگر خسته ازخنجر دشمنم

همی‌گفت با پیرزن راز خویش

نهان کرده ازهرکس آواز خویش

میان اندران مرد کو را زشاه

رهانید و با او بیامد به راه

به پیش زن فالگو برگذشت

بمهتر نگه کرد واندر گذشت

بدو پیرزن گفت کین مرد کیست

که از زخم او برتو باید گریست

پسندیده هوش تو بردست اوست

که مه مغز بادش بتن در مه پوست

چوبشنید آیین گشسب این سخن

بیاد آمدش گفت و گوی کهن

که از گفت اخترشناسان شنید

همی‌کرد برخویشتن ناپدید

که هوش تو بر دست همسایه‌ای

یکی دزد و بیکار و بیمایه ای

برآید به راه دراز اندرون

تو زاری کنی او بریزدت خون

یکی نامه بنوشت نزدیک شاه

که این را کجا خواستستم به راه

نبایست کردن ز زندان رها

که این بتر از تخمهٔ اژدها

همی‌گفت شاه این سخن با رهی

رهی را نبد فر شاهنشهی

چوآید بفرمای تا درزمان

ببرد بخنجر سرش بدگمان

نبشت و نهاد از برش مهر خویش

چو شد خشک همسایه را خواند پیش

فراوانش بستود و بخشید چیز

بسی برمنش آفرین کرد نیز

بدو گفت کین نامه اندر نهان

ببرزود نزدیک شاه جهان

چوپاسخ کند زود نزد من آر

نگر تا نباشی بر شهریار

ازو بستد آن نامه مرد جوان

زرفتن پر اندیشه بودش روان

همی‌گفت زندان و بندگران

کشیدم بدم ناچمان و چران

رهانید یزدان ازان سختیم

ازان گرم و تیمار و بدبختیم

کنون باز گردم سوی طیسفون

بجوش آمد اندر تنم مغز وخون

زمانی همی بد بره بر نژند

پس از نامه شاه بگشاد بند

چوآن نامهٔ پهلوان را بخواند

زکار جهان در شگفتی بماند

که این مرد همسایه جانم بخواست

همی‌گفت کین مهتری را سزاست

به خون‌م کنون گر شتاب آمدش

مگر یاد زین بد بخواب آمدش

ببیند کنون رای خون ریختن

بیاساید از رنج و آویختن

پراندیشه دل زره بازگشت

چنان بد که با باد انباز گشت

چو نزدیک آن نامور شد ز راه

کسی را ندید اندران بارگاه

نشسته بخیمه درآیین گشسب

نه کهتر نه یاور نه شمشیر واسب

دلش پرز اندیشه شهریار

نگر تا چه پیش آردش روزگار

چو همسایه آمد بخیمه درون

بدانست کو دست یازد به خون

بشمشیرزد دست خونخوار مرد

جهانجوی چندی برو لابه کرد

بدو گفت کای مرد گم کرده راه

نه من خواستم رفته جانت ز شاه

چنین داد پاسخ که گرخواستی

چه کردم که بدکردن آراستی

بزد گردن مهتر نامدار

سرآمد بدو بزم و هم کارزار

زخیمه بیاورد بیرون سرش

که آگه نبد زان سخن لشکرش

مبادا که تنها بود نامجوی

بویژه که دارد سوی جنگ روی

چو از خون آن کشته بدنام شد

همی‌تاخت تا پیش بهرام شد

بدو گفت اینک سردشمنت

کجا بد سگالیده بد برتنت

که با لشکر آمد همی پیش تو

نبد آگه از رای کم بیش تو

بپرسید بهرام کین مرد کیست

بدین سربگیتی که خواهد گریست

بدو گفت آیین گشسب سوار

که آمد به جنگ از در شهریار

بدو گفت بهرام کین پارسا

بدان رفته بود از در پادشا

که با شاه ما را دهد آشتی

بخواب اندرون سرش برداشتی

تو باد افره یابی اکنون زمن

که بر تو بگریند زار انجمن

بفرمود داری زدن بر درش

نظاره بران لشکر و کشورش

نگون بخت را زنده بردار کرد

دل مرد بدکار بیدار کرد

سواران که آیین گشسب سوار

بیاورده بود از در شهریار

چوکار سپهبد بفرجام شد

زلشکر بسی پیش بهرام شد

بسی نیز نزدیک خسرو شدند

بمردانگی در جهان نو شدند

چنان شد که از بی شبانی رمه

پراگنده گردد به روز دمه

چوآگاهی آمد بر شهریار

ز آیین گشسب آنک بد نامدار

ز تنگی دربار دادن ببست

ندیدش کسی نیز بامی بدست

برآمد ز آرام وز خورد و خواب

همی‌بود با دیدگان پر آب

بدربر سخن رفت چندی ز شاه

که پرده فروهشت از بارگاه

یکی گفت بهرام شد جنگجوی

بتخت بزرگی نهادست روی

دگر گفت خسرو ز آزار شاه

همی سوی ایران گذارد سپاه

بماندند زان کار گردان شگفت

همی هرکسی رای دیگر گرفت

چو در طیسفون برشد این گفتگوی

ازان پادشاهی بشد رنگ وبوی

سربندگان پرشد از درد و کین

گزیدند نفرینش بر آفرین

سپاه اندکی بد بدرگاه بر

جهان تنگ شد بر دل شاه بر

ببندوی و گستهم شد آگهی

که تیره شد آن فر شاهنشهی

همه بستگان بند برداشتند

یکی را بران کار بگماشتند

کزان آگهی بازجوید که چیست

ز جنگ آوران بر در شاه کیست

ز کار زمانه چو آگه شدند

ز فرمان بگشتند و بی‌ره شدند

شکستند زندان و برشد خروش

بران سان که هامون برآید بجوش

بشهر اندرون هرک بد لشکری

بماندند بیچاره زان داوری

همی‌رفت گستهم و بندوی پیش

زره دار با لشکر و ساز خویش

یکایک ز دیده بشستند شرم

سواران بدرگاه رفتند گرم

ز بازار پیش سپاه آمدند

دلاور بدرگاه شاه آمدند

که گر گشت خواهید با مایکی

مجویید آزرم شاه اندکی

که هرمز بگشتست از رای وراه

ازین پس مر اورا مخوانید شاه

بباد افره او بیازید دست

برو بر کنید آب ایران کبست

شما را بویم اندرین پیشرو

نشانیم برگاه اوشاه نو

وگر هیچ پستی کنید اندرین

شما را سپاریم ایران زمین

یکی گوشه‌ای بس کنیم ازجهان

بیک سو خرامیم باهمرهان

بگفتار گستهم یکسر سپاه

گرفتند نفرین برام شاه

که هرگز مبادا چنین تاجور

کجا دست یازد به خون پسر

به گفتار چون شوخ شد لشکرش

هم آنگه زدند آتش اندر درش

شدند اندرایوان شاهنشهی

به نزدیک آن تخت بافرهی

چوتاج از سرشاه برداشتند

ز تختش نگونسار برگاشتند

نهادند پس داغ بر چشم شاه

شد آنگاه آن شمع رخشان سیاه

ورا همچنان زنده بگذاشتند

زگنج آنچ بد پاک برداشتند

چنینست کردار چرخ بلند

دل اندر سرای سپنجی مبند

گهی گنج بینیم ازوگاه رنج

براید بما بر سرای سپنج

اگر صد بود سال اگر صدهزار

گذشت آن سخن کید اندر شمار

کسی کو خریدار نیکوشود

نگوید سخن تا بدی نشنود