شاهنامه فردوسی / قسمت دوم

پادشاهی اشکانیان - بخش 2

بخش ۱۶

ز شهر کجاران برآمد نفیر

برفتند با نیزه و تیغ و تیر

هیم رفت پیش اندرون هفتواد

به جنگ اندرون داد مردی بداد

همه شهر بگرفت و او را بکشت

بسی گوهر و گنجش آمد به مشت

به نزدیک او مردم انبوه شد

ز شهر کجاران سوی کوه شد

یکی دژ بکرد از بر تیغ کوه

شد آن شهر با او همه همگروه

نهاد اندران دژ دری آهنین

هم آرامگه بود هم جای کین

یکی چشمه‌ای بود بر کوهسار

ز تخت اندرآمد میان حصار

یکی باره‌ای کرد گرداندرش

که بینا به دیده ندیدی سرش

چو آن کرم را گشت صندوق تنگ

یکی حوض کردند بر کوه سنگ

چو ساروج و سنگ از هوا گشت گرم

نهادند کرم اندرو نرم نرم

چنان بد که دارنده هر بامداد

برفتی دوان از بر هفتواد

گزیدی به رنجش علف ساختی

تن آگنده کرم آن پرداختی

بر آمد برین کار بر پنج سال

چو پیلی شد آن کرم با شاخ و یال

چو یک چند بگذشت بر هفتواد

بر آواز آن کرم کرمان نهاد

همان دخت خرم نگهدار کرم

پدر گشته جنگی سپهدار کرم

بیاراستندش وزیر و دبیر

به رنجش بدی خوردن و شهد و شیر

سپهبد بدی بر دژ هفتواد

همان پرسش کار بیداد و داد

سپاهی و دستور و سالار بار

هران چیز کاید شهان را به کار

همه هرچ بایستش آراستند

چنانچون شهان را بپیراستند

به کشور پراگنده شد لشکرش

همه گشت آراسته کشورش

ز دریای چین تا به کرمان رسید

همه روی کشور سپه گسترید

پسر هفت با تیغ‌زن ده هزار

همان گنج با آلت کارزار

هران پادشا کو کشیدی به جنگ

چو رفتی سپاهش بر کرم تنگ

شکسته شدی لشکری کامدی

چو آواز این داستان بشندی

چنان شد دژ نامور هفتواد

که گردش نیارست جنبید باد

همی گشت هر روز برترش بخت

یکی خویشتن را بیاراست سخت

همی خواندندی ورا شهریار

سر مرد بخرد ازو در خمار

سپهبد که بودی به مرز اندرون

به یک چنگ در جنگ کردش زبون

نتابید با او کسی بر به جنگ

برآمد برین نیز چندی درنگ

حصاری شدش پر ز گنج و سپاه

ندیدی بران باره‌بر باد راه

بخش ۱۷

چو آگه شد از هفتواد اردشیر

نبود آن سخنها ورا دلپذیر

سپهبد فرستاد نزدیک اوی

سپاهی بلند اختر و رزمجوی

چو آگاه شد زان سخن هفتواد

ازیشان به دل در نیامدش یاد

کمینگاه کرد اندران کنج کوه

بیامد سوی رزم خود با گروه

چو لشکر سراسر برآشوفتند

به گرز و تبرزین همی کوفتند

سپاه اندرآمد ز جای کمین

سیه شد بران نامداران زمین

کسی بازنشناخت از پای دست

تو گفتی زمین دست ایشان ببست

ز کشته چنان شد در و دشت و کوه

که پیروزگر شد ز کشتن ستوه

هرانکس که بد زنده زان رزمگاه

سبک باز رفتند نزدیک شاه

چو آگاه شد نامدار اردشیر

ازان کشتن و غارت و دار و گیر

غمی گشت و لشکر همی باز خواند

به زودی سلیح و درم برفشاند

به تندی بیامد سوی هفتواد

به گردون برآمد سر بدنژاد

بیاورد گنج و سلیح از حصار

برو خوار شد لشکر و کارزار

جدا بود ازو دور مهتر پسر

چو آگاه شد او ز رزم پدر

برآمد ز آرام وز خورد و خواب

به کشتی بیامد برین روی آب

جهانجوی را نام شاهوی بود

یکی مرد بدساز و بدگوی بود

ز کشتی بیامد بر هفتواد

دل هفتواد از پسر گشت شاد

بیاراست بر میمنه جای خویش

سپهبد بد و لشکر آرای خویش

دو لشکر بشد هر دو آراسته

پر از کینه سر گنج پر خواسته

بدیشان نگه کرد شاه اردشیر

دل مرد برنا شد از رنج پیر

سپه برکشید از دو رویه دو صف

ز خورشید و شمشیر برخاست تف

چو آواز کوس آمد از پشت پیل

همی مرد بیهوش گشت از دو میل

برآمد خروشیدن گاودم

جهان پر شد از بانگ رویینه خم

زمین جنب جنبان شد از میخ نعل

هوا از درفش سران گشت لعل

از آواز گوپال وز ترگ و خود

همی داد گردون زمین را درود

تگ بادپایان زمین را کنان

در و دشت شد پر سر بی‌تنان

برآن گونه شد لشکر هفتواد

که گفتی بجنبید دریا ز باد

بیابان چنان شد ز هر دو سپاه

که بر مور و بر پشه شد تنگ راه

برین گونه تا روز برگشت زرد

برآورد شب چادر لاژورد

ز هر سو سپه باز خواند اردشیر

پس پشت او بد یکی آبگیر

چو دریای زنگارگون شد سیاه

طلایه بیامد ز هر دو سپاه

خورش تنگ بد لشکر شاه را

که بدخواه او بسته بد راه را

بخش ۱۸

به جهرم یکی مرد بد بدنژاد

کجا نام او مهرک نوش‌زاد

چو آگه شد از رفتن اردشیر

وزان ماندن او بران آبگیر

ز تنگی که بد اندر آن رزمگاه

ز بهر خورشها برو بسته راه

ز جهرم بیامد به ایوان شاه

ز هر سو بیاورد بی‌مر سپاه

همه گنج او را به تاراج داد

به لشکر بسی بدره و تاج داد

چو آگاهی آمد به شاه اردشیر

پراندیشه شد بر لب آبگیر

همی گفت ناساخته خانه را

چرا ساختم رزم بیگانه را

بزرگان لشکرش را پیش خواند

ز مهرک فراوان سخنها براند

چه بینید گفت ای سران سپاه

که ما را چنین تنگ شد دستگاه

چشیدم بسی تلخی روزگار

نبد رنج مهرک مرا در شمار

به آواز گفتند کای شهریار

مبیناد چشمت بد روزگار

چو مهرک بود دشمن اندر نهان

چرا جست باید به سختی جهان

تو داری بزرگی و گیهان تراست

همه بندگانیم و فرمان تراست

بفرمود تا خوان بیاراستند

می و جام و رامشگران خواستند

به خوان بر نهادند چندی بره

به خوردن نهادند سر یکسره

چو نان را به خوردن گرفت اردشیر

همانگه بیامد یکی تیز تیر

نشست اندران پاک فربه بره

که تیر اندرو غرقه شد یکسره

بزرگان فرزانهٔ رزمساز

ز نان داشتند آن زمان دست باز

بدیدند نقشی بران تیز تیر

بخواند آنک بد زان بزرگان دبیر

ز غم هرکسی از جگر خون کشید

یکی از بره تیر بیرون کشید

نوشته بران تیر بر پهلوی

که ای شاه داننده گر بشنوی

چنین تیز تیر آمد از بام دژ

که از بخت کرمست آرام دژ

گر انداختیمی بر اردشیر

بروبر گذر یافتی پر تیر

نباید که چون او یکی شهریار

کند پست کرم اندرین روزگار

بران موبدان نامدار اردشیر

نوشته همی خواند آن چوب تیر

ز دژ تا بر او دو فرسنگ بود

دل مهتران زان سخن تنگ بود

همی هر کسی خواندند آفرین

ز دادار بر فر شاه زمین

بخش ۱۹

پراندیشه بود آن شب از کرم شاه

چو بنشست خورشید بر جایگاه

سپه برگرفت از لب آبگیر

سوی پارس آمد دمان اردشیر

پس لشکر او بیامد سپاه

ز هر سو گرفتند بر شاه راه

بکشتند هرکس که بد نامدار

همی تاختند از پس شهریار

خروش آمد از پس که ای بخت کرم

که رخشنده بادا سر از تخت کرم

همی هرکسی گفت کاینت شگفت

کزین هرکس اندازه باید گرفت

بیامد گریزان و دل پر نهیب

همی تاخت اندر فراز و نشیب

یکی شارستان دید جایی بزرگ

ازان سو براندند گردان چو گرگ

چو تنگ اندر آمد یکی خانه دید

به در بر دو برنای بیگانه دید

ببودند بر در زمانی به پای

بپرسید زو این دو پاکیزه‌رای

که بیگه چنین از کجا رفته‌اید

که با گرد راهید و آشفته‌اید

بدو گفت زین سو گذشت اردشیر

ازو باز ماندیم بر خیره خیر

که بگریخت از کرم وز هفتواد

وزان بی‌هنر لشکر بدنژاد

بجستند از جای هر دو جوان

پر از درد گشتند و تیره‌روان

فرود آوریدندش از پشت زین

بران مهتران خواندند آفرین

یکی جای خرم بپیراستند

پسندیده خوانی بیاراستند

نشستند با شاه گردان به خوان

پرستش گرفتند هر دو جوان

به آواز گفتند کای سرفراز

غم و شادمانی نماند دراز

نگه کن که ضحاک بیدادگر

چه آورد زان تخت شاهی به سر

هم افراسیاب آن بداندیش مرد

کزو بد دل شهریاران به درد

سکندر که آمد برین روزگار

بکشت آنک بد در جهان شهریار

برفتند و زیشان به جز نام زشت

نماند و نیابند خرم بهشت

نماند همین نیز بر هفتواد

بپیچد به فرجام این بدنژاد

ز گفتار ایشان دل شهریار

چنان تازه شد چون گل اندر بهار

خوش آمدش گفتار آن دلنواز

بکرد آشکارا و بنمود راز

که فرزند ساسان منم اردشیر

یکی پند باید مرا دلپذیر

چه سازیم با کرم و با هفتواد

که نام و نژادش به گیتی مباد

سپهبدار ایران چو بگشاد راز

جوانانش بردند هر دو نماز

بگفتند هر دو که نوشه بدی

همیشه ز تو دور دست بدی

تن و جان ما پیش تو بنده باد

همیشه روان تو پاینده باد

سخنها که پرسیدی از ما درست

بگوییم تا چاره سازی نخست

تو در جنگ با کرم و با هفتواد

بسنده نه‌ای گر نپیچی ز داد

یکی جای دارند بر تیغ کوه

بدو اندرون کرم و گنج و گروه

به پیش اندرون شهر و دریا بپشت

دژی بر سر کوه و راهی درشت

همان کرم کز مغز آهرمنست

جهان آفریننده را دشمنست

همی کرم خوانی به چرم اندرون

یکی دیو جنگیست ریزنده خون

سخنها چو بشنید زو اردشیر

همه مهر جوینده و دلپذیر

بدیشان چنین گفت کری رواست

بد و نیک ایشان مرا با شماست

جوانان ورا پاسخ آراستند

دل هوشمندش بپیراستند

که ما بندگانیم پیشت به پای

همیشه به نیکی ترا رهنمای

ز گفتار ایشان دلش گشت شاد

همی رفت پیروز و دل پر ز داد

چو برداشت زانجا جهاندار شاه

جوانان برفتند با او به راه

همی رفت روشن‌دل و یادگیر

سرافراز تا خورهٔ اردشیر

چو بر شاه بر شد سپاه انجمن

بزرگان فرزانه و رای‌زن

برآسود یک چند و روزی به داد

بیامد سوی مهرک نوش‌زاد

چو مهرک بیارست رفتن به جنگ

جهان کرد بر خویشتن تار و تنگ

به جهرم چو نزدیک شد پادشا

نهان گشت زو مهرک بی‌وفا

دل پادشا پر ز پیکار شد

همی بود تا او گرفتار شد

به شمشیر هندی بزد گردنش

به آتش در انداخت بی‌سر تنش

هرانکس کزان تخمه آمد به مشت

به خنجر هم اندر زمانش بکشت

مگر دختری کان نهان گشت زوی

همه شهر ازو گشت پر جست و جوی

بخش ۲۰

وزان جایگه شد سوی جنگ کرم

سپاهش همی کرد آهنگ کرم

بیاورد لشکر ده و دو هزار

جهاندیده و کارکرده سوار

پراگنده لشکر چو شد همگروه

بیاوردشان تا میان دو کوه

یکی مرد بد نام او شهرگیر

خردمند سالار شاه اردشیر

چنین گفت پس شاه با پهلوان

که ایدر همی باش روشن‌روان

شب و روز کرده طلایه به پای

سواران با دانش و رهنمای

همان دیده‌بان دار و هم پاسبان

نگهبان لشکر به روز و شبان

من اکنون بسازم یکی کیمیا

چو اسفندیار آنک بودم نیا

اگر دیده‌بان دود بیند به روز

شب آتش چو خورشید گیتی فروز

بدانید کامد به سر کار کرم

گذشت اختر و روز بازار کرم

گزین کرد زان مهتران هفت مرد

دلیران و شیران روز نبرد

هرآنکس که بودی هم‌آواز اوی

نگفتی به باد هوا راز اوی

بسی گوهر از گنج بگزید نیز

ز دیبا و دینار و هرگونه چیز

به چشم خرد چیز ناچیز کرد

دو صندوق پر سرب و ارزیز کرد

یکی دیگ رویین به بار اندرون

که استاد بود او به کار اندرون

چو از بردنی جامه‌ها کرد راست

ز سالار آخر خری ده بخواست

چو خربندگان جامه‌های گلیم

بپوشید و بارش همه زر و سیم

همی شد خلیده‌دل و راه‌جوی

ز لشگر سوی دژ نهادند روی

همان روستایی دو مرد جوان

که بودند روزی ورا میزبان

از آن انجمن برد با خویشتن

که هم دوست بودند و هم رای‌زن

همی رفت همراه آن کاروان

به رسم یکی مرد بازارگان

چو از راه نزدیکی دژ رسید

دژ و باره و شهر از دور دید

پرستندهٔ کرم بد شست مرد

نپرداختندی کس از کارکرد

نگه کرد یک تن به آواز گفت

که صندوق را چیست اندر نهفت

چنین داد پاسخ بدو شهریار

که هرگونه‌ای چیز دارم به بار

ز پیرایه و جامه و سیم و زر

ز دینار و دیبا و در و گهر

به بازارگانی خراسانیم

به رنج اندرون بی تن‌آسانیم

بسی خواسته کردم از بخت کرم

کنون آمدم شاد تا تخت کرم

اگر بر پرستش فزایم رواست

که از بخت او کار من گشت راست

پرستنده کرم بگشاد راز

هم‌انگه در دژ گشادند باز

چو آن بار او راند اندر حصار

بیاراست کار از در نامدار

سر بار بگشاد زود اردشیر

ببخشید چیزی که بد زو گزیر

یکی سفره پیش پرستندگان

بگسترد و برخاست چون بندگان

ز صندوق بگشاد و بند و کلید

برآورد و برداشت جام نبید

هرانکس که زی کرم بردی خورش

ز شیر و برنج آنچ بد پرورش

بپیچید گردن ز جام نبید

که نوبت بدش جای مستی ندید

چو بشنید بر پای جست اردشیر

که با من فراوان برنجست و شیر

به دستوری سرپرستان سه روز

مر او را بخوردن منم دلفروز

مگر من شوم در جهان شهره‌ای

مرا باشد از اخترش بهره‌ای

شما می گسارید با من سه روز

چهارم چو خورشید گیتی فروز

برآید یکی کلبه سازم فراخ

سر طاق برتر ز ایوان و کاخ

فروشنده‌ام هم خریدارجوی

فزاید مرا نزد کرم آبروی

برآمد همه کام او زین سخن

بگفتند کو را پرستش تو کن

برآورد خربنده هرگونه رنگ

پرستنده بنشست با می به چنگ

بخوردند می چند و مستان شدند

پرستندگان می پرستان شدند

چو از جام می سست شدشان زبان

بیامد جهاندار با میزبان

بیاورد ارزیز و رویین لوید

برافروخت آتش به روز سپید

چو آن کرم را بود گاه خورش

ز ارزیز جوشان بدش پرورش

زبانش بدیدند همرنگ سنج

بران‌سان که از پیش خوردی برنج

فرو ریخت ارزیز مرد جوان

به کنده درون کرم شد ناتوان

تراکی برآمد ز حلقوم اوی

که لرزان شد آن کنده و بوم اوی

بشد با جوانان چو باد اردشیر

ابا گرز و شمشیر و گوپال و تیر

پرستندگان را که بودند مست

یکی زنده از تیغ ایشان نجست

برانگیخت از بام دژ تیره دود

دلیری به سالار لشکر نمود

دوان دیده‌بان شد بر شهرگیر

که پیروزگر گشت شاه اردشیر

بیامد سبک پهلوان با سپاه

بیاورد لشکر به نزدیک شاه

بخش ۲۱

چو آگاه شد زان سخن هفتواد

دلش گشت پردرد و سر پر ز باد

بیامد که دژ را کند خواستار

بران باره بر شد دمان شهریار

بکوشید چندی نیامدش سود

که بر بارهٔ دژ پی شیر بود

وزان روی لشکر بیامد چو کوه

بماندند با داغ و درد آن گروه

چنین گفت زان باره شاه اردشیر

که نزدیک جنگ آی ای شهرگیر

اگر گم شود از میان هفتواد

نماند به چنگ تو جز رنج و باد

که من کرم را دادم ارزیز گرم

شد آن دولت و رفتن تیز نرم

شنید آن همه لشکر آواز شاه

به سر بر نهادند ز آهن کلاه

ازان دل گرفتند ایرانیان

ببستند با درد کین را میان

سوی لشکر کرم برگشت باد

گرفتار شد در میان هفتواد

همان نیز شاهوی عیار اوی

که مهتر پسر بود و سالار اوی

فرود آمد از باره شاه اردشیر

پیاده ببد پیش او شهرگیر

ببردند بالای زرین لگام

نشست از برش مهتر شادکام

بفرمود پس شهریار بلند

زدن پیش دریا دو دار بلند

دو بدخواه را زنده بر دار کرد

دل دشمن از خواب بیدار کرد

بیامد ز قلب سپه شهرگیر

بکشت آن دو تن را به باران تیر

به تاراج داد آن همه خواسته

شد از خواسته لشکر آراسته

به دژ هرچ بود از کران تا کران

فرود آوریدند فرمانبران

ز پرمایه چیزی که بد دلپذیر

همی تاخت تا خره اردشیر

بکرد اندران کشور آتشکده

بدو تازه شد مهرگان و سده

سپرد آن زمان کشور و تاج و تخت

بدان میزبانان بیدار بخت

وزان جایگه رفت پیروز و شاد

بگسترد بر کشور پارس داد

چو آسوده‌تر گشت مرد و ستور

بیاورد لشکر سوی شهر گور

به کرمان فرستاد چندی سپاه

یکی مرد شایستهٔ تاج و گاه

وزان جایگه شد سوی طیسفون

سر بخت بدخواه کرده نگون

چنین است رسم جهان جهان

همی راز خویش از تو دارد نهان

نسازد تو ناچار با او بساز

که روزی نشیب است و روزی فراز

چو از گفتهٔ کرم پرداختم

دری دیگر از اردشیر آختم