شاهنامه فردوسی/ قسمت اول

داستان خاقان چین - بخش 2

بخش ۶

بغرید شنگل ز پیش سپاه

منم گفت گرداوژن رزم‌خواه

بگویید کان مرد سگزی کجاست

یکی کرد خواهم برو نیزه راست

چو آواز شنگل برستم رسید

ز لشکر نگه کرد و او را بدید

بدو گفت هان آمدم رزمخواه

نگر تا نگیری بلشکر پناه

چنین گفت رستم که از کردگار

نجستم جزین آرزوی آشکار

که بیگانه‌ای زان بزرگ انجمن

دلیری کند رزم جوید ز من

نه سقلاب ماند ازیشان نه هند

نه شمشیر هندی نه چینی پرند

پی و بیخ ایشان نمانم بجای

نمانم بترکان سر و دست و پای

بر شنگل آمد به آواز گفت

که ای بدنژاد فرومایه جفت

مرا نام رستم کند زال زر

تو سگزی چرا خوانی ای بدگهر

نگه کن که سگزی کنون مرگ تست

کفن بی‌گمان جوشن و ترگ تست

همی گشت با او به آوردگاه

میان دو صف برکشیده سپاه

یکی نیزه زد برگرفتش ز زین

نگونسار کرد و بزد بر زمین

برو بر گذر کرد و او را نخست

بشمشیر برد آنگهی شیر دست

برفتند زان روی کنداوران

بزهر آب داده پرندآوران

چو شنگل گریزان شد از پیلتن

پراگنده گشتند زان انجمن

دو بهره ازیشان بشمشیر کشت

دلیران توران نمودند پشت

بجان شنگل از دست رستم بجست

زره بود و جوشن تنش را نخست

چنین گفت شنگل که این مرد نیست

کس او را بگیتی هم آورد نیست

یکی ژنده پیلست بر پشت کوه

مگر رزم سازند یکسر گروه

بتنها کسی رزم با اژدها

نجوید چو جوید نیابد رها

بدو گفت خاقان ترا بامداد

دگر بود رای و دگر بود یاد

سپه را بفرمود تا همگروه

برانند یکسر بکردار کوه

سرافراز را در میان آورند

تنومند را جان زیان آورند

بشمشیر برد آن زمان شیر دست

چپ لشکر چینیان برشکست

هر آنگه که خنجر برانداختی

همه ره تن بی سر انداختی

نه با جنگ او کوه را پای بود

نه با خشم او پیل را جای بود

بدان سان گرفتند گرد اندرش

که خورشید تاریک شد از برش

چنان نیزه و خنجر و گرز و تیر

که شد ساخته بر یل شیرگیر

گمان برد کاندر نیستان شدست

ز خون روی کشور میستان شدست

بیک زخم ده نیزه کردی قلم

خروشان و جوشان و دشمن دژم

دلیران ایران پس پشت اوی

بکینه دل آگنده و جنگ جوی

ز بس نیزه و گرز و گوپال و تیغ

تو گفتی همی ژاله بارد ز میغ

ز کشته همه دشت آوردگاه

تن و پشت و سر بود و ترگ و کلاه

ز چینی و شگنی و از هندوی

ز سقلاب و هری و از پهلوی

سپه بود چون خاک در پای کوه

ز یک مرد سگزی شده همگروه

که با او بجنگ اندرون پای نیست

چنو در جهان لشکر آرای نیست

کسی کو کند زین سخن داستان

نباشد خردمند همداستان

که پرخاشخر نامور صد هزار

بسنده نبودند با یک سوار

ازین کین بد آمد بافراسیاب

ز رستم کجا یابد آرام و خواب

چنین گفت رستم بایرانیان

کزین جنگ دشمن کند جان زیان

هم‌اکنون ز پیلان و از خواسته

همان تخت و آن تاج آراسته

ستانم ز چینی بایران دهم

بدان شادمان روز فرخ نهم

نباشد جز ایرانیان شاد کس

پی رخش و ایزد مرا یار بس

یکی را ز شگنان و سقلاب و چین

نمانم که پی برنهد بر زمین

که امروز پیروزی روز ماست

بلند آسمان لشکر افروز ماست

گر ایدونک نیرو دهد دادگر

پدید آورد رخش رخشان هنر

برین دشت من گورستانی کنم

برومند را شارستانی کنم

یکی از شما سوی لشکر شوید

بکوشید و با باد همبر شوید

بکوبید چون من بجنبم ز جای

شما برفرازید سنج و درای

زمین را سراسر کنید آبنوس

بگرد سواران و آوای کوس

بکوبید گوپال و گرز گران

چو پولاد را پتک آهنگران

از انبوه ایشان مدارید باک

ز دریا بابر اندر آرید خاک

همه دیده بر مغفر من نهید

چو من بر خروشم دمید و دهید

بدرید صفهای سقلاب و چین

نباید که بیند هوا را زمین

وزان جایگه رفت چون پیل مست

یکی گرزهٔ گاوپیکر بدست

خروشان سوی میمنه راه جست

ز لشکر سوی کندر آمد نخست

همه میمنه پاک بر هم درید

بسی ترگ و سر بد که تن را ندید

بخش ۷

یکی خویش کاموس بد ساوه نام

سرافراز و هر جای گسترده کام

بیامد بپیش تهمتن بجنگ

یکی تیغ هندی گرفته بچنگ

بگردید گرد چپ و دست راست

ز رستم همی کین کاموس خواست

برستم چنین گفت کای ژنده پیل

ببینی کنون موج دریای نیل

بخواهم کنون کین کاموس خوار

اگر باشدم زین سپس کارزار

چو گفتار ساوه برستم رسید

بزد دست و گرز گران برکشید

بزد بر سرش گرز را پیلتن

که جانش برون شد بزاری ز تن

برآورد و زد بر سر و مغفرش

ندیدست گفتی تنش را سرش

بیفگند و رخش از بر او براند

ز ساوه بگیتی نشانی نماند

درفش کشانی نگونسار کرد

و زو جان لشکر پرآزار کرد

نبد نیز کس پیش او پایدار

همه خاک مغز سر آورد بار

پس از میمنه شد سوی میسره

غمی گشت لشکر همه یکسره

بخش ۸

گهار گهانی بدان جایگاه

گوی شیرفش با درفش سیاه

برآشفت چون ترگ رستم بدید

خروشی چو شیر ژیان برکشید

بدو گفت من کین ترکان چین

بخواهم ز سگزی برین دشت کین

برانگیخت اسپ از میان سپاه

بیامد بر پیلتن کینه‌خواه

ز نزدیک چون ترگ رستم بدید

یکی باد سرد از جگر برکشید

بدل گفت پیکار با ژنده پیل

چو غوطه است خوردن بدریای نیل

گریزی بهنگام با سر بجای

به از رزم جستن بنام و برای

گریزان بیامد سوی قلبگاه

برو بر نظاره ز هر سو سپاه

درفش تهمتن میان گروه

بسان درخت از بر تیغ کوه

همی تاخت رستم پس او چو گرد

زمین لعل گشت و هوا لاژورد

گهار گهانی بترسید سخت

کزو بود برگشتن تاج و تخت

برآورد یک بانگ برسان کوس

که بشنید آواز گودرز و طوس

همی خواست تا کارزاری کند

ندانست کین بار زاری کند

چه نیکو بود هر که خود را شناخت

چرا تا ز دشمن ببایدش تاخت

پس او گرفته گو پیلتن

که هان چارهٔ گور کن گر کفن

یکی نیزه زد بر کمربند اوی

بدرید خفتان و پیوند اوی

بینداختش همچو برگ درخت

که بر شاخ او بر زند باد سخت

نگونسار کرد آن درفش کبود

تو گفتی گهار گهانی نبود

بدیدند گردان که رستم چه کرد

چپ و راست برخاست گرد نبرد

درفش همایون ببردند و کوس

بیامد سرافراز گودرز و طوس

خروشی برآمد ز ایران سپاه

چو پیروز شد گرد لشکر پناه

بفرمود رستم کز ایران سوار

بر من فرستند صد نامدار

هم اکنون من آن پیل و آن تخت عاج

همان یاره و سنج و آن طوق و تاج

ستانم ز چین و بایران دهم

به پیروز شاه دلیران دهم

از ایران بیامد همی صد سوار

زره‌دار با گرزهٔ گاوسار

چنین گفت رستم بایرانیان

که یکسر ببندند کین را میان

بجان و سر شاه و خورشید و ماه

بخاک سیاوش بایران سپاه

بیزدان دادار جان آفرین

که پیروزی آورد بر دشت کین

که گر نامداران ز ایران سپاه

هزیمت پذیرد ز توران سپاه

سرش را ز تن برکنم در زمان

ز خونش کنم جویهای روان

بدانست لشکر که او شیرخوست

بچنگش سرین گوزن آرزوست

همه سوی خاقان نهادند روی

بنیزه شده هر یکی جنگ جوی

تهمتن بپیش اندرون حمله برد

عنان را برخش تگاور سپرد

همی خون چکانید بر چرخ ماه

ستاره نظاره بر آن رزمگاه

ز بس گرد کز رزمگه بردمید

چنان شد که کس روی هامون ندید

ز بانگ سواران و زخم سنان

نبود ایچ پیدا رکیب از عنان

هوا گشت چون روی زنگی سیاه

ز کشته ندیدند بر دشت راه

همه مرز تن بود و خفتان و خود

تنان را همی داد سرها درود

ز گرد سوار ابر بر باد شد

زمین پر ز آواز پولاد شد

بسی نامدار از پی نام و ننگ

بدادند بر خیره سرها بجنگ

برآورد رستم برانسان خروش

که گفتی برآمد زمانه بجوش

چنین گفت کان پیل و آن تخت عاج

همان یاره و افسر و طوق و تاج

سپرهای چینی و پرده سرای

همان افسر و آلت چارپای

بایران سزاوار کیخسروست

که او در جهان شهریار نوست

که چون او بگیتی سرافراز شاه

نبود و ندیدست خورشید و ماه

شما را چه کارست با تاج زر

بدین زور و این کوشش و این هنر

همه دستها سوی بند آورید

میان را بخم کمند آورید

شما را ز من زندگانی بسست

که تاج و نگین بهر دیگر کسست

فرستم بنزدیک شاه زمین

چه منشور و شنگل چه خاقان چین

و گرنه من این خاک آوردگاه

بنعل ستوران برآرم بماه

بدشنام بگشاد خاقان زبان

بدو گفت کای بدتن بدروان

مه ایران مه آن شاه و آن انجمن

همی زینهاریت باید چو من

تو سگزی که از هر کسی بتری

همی شاه چین بایدت لشکری

یکی تیر باران بکردند سخت

چو باد خزان برجهد بر درخت

هوا را بپوشید پر عقاب

نبیند چنان رزم جنگی بخواب

چو گودرز باران الماس دید

ز تیمار رستم دلش بردمید

برهام گفت ای درنگی مایست

برو با کمان وز سواری دویست

کمانهای چاچی و تیر خدنگ

نگه‌دار پشت تهمتن بجنگ

بگیو آن زمان گفت برکش سپاه

برین دشت زین بیش دشمن مخواه

نه هنگام آرام و آسایش است

نه نیز از در رای و آرایش است

برو با دلیران سوی دست راست

نگه کن که پیران و هومان کجاست

تهمتن نگر پیش خاقان چین

همی آسمان برزند بر زمین

برآشفت رهام همچون پلنگ

بیامد بپشت تهمتن بجنگ

چنین گفت رستم برهام شیر

که ترسم که رخشم شد از کار سیر

چنو سست گردد پیاده شوم

بخون و خوی آهار داده شوم

یکی لشکرست این چو مور و ملخ

تو با پیل و با پیلبانان مچخ

همه پاک در پیش خسرو بریم

ز شگنان و چین هدیهٔ نو بریم

و زان جایگه برخروشید و گفت

که با روم و چین اهرمن باد جفت

ایا گم شده بخت بیچارگان

همه زار و با درد غمخوارگان

شما را ز رستم نبود آگهی

مگر مغزتان از خرد شد تهی

کجا اژدها را ندارد بمرد

همی پیل جوید بروز نبرد

شما را سر از رزم من سیر نیست

مرا هدیه جز گرز و شمشیر نیست

ز فتراک بگشاد پیچان کمند

خم خام در کوههٔ زین فگند

برانگیخت رخش و برآمد خروش

همی اژدها را بدرید گوش

بهر سو که خام اندر انداختی

زمین از دلیران بپرداختی

هرانگه که او مهتری را ز زین

ربودی بخم کمند از کمین

بدین رزمگه بر سرافراز طوس

بابر اندر افراختی بوق و کوس

ببستی از ایران کسی دست اوی

ز هامون نهادی سوی کوه روی

بخش ۹

نگه کرد خاقان ازان پشت پیل

زمین دید برسان دریای نیل

یکی پیل بر پشت کوه بلند

ورا نام بد رستم دیو بند

همی کرگس آورد ز ابر سیاه

نظاره بران اختر و چرخ ماه

یکی نامداری ز لشکر بجست

که گفتار ایران بداند درست

بدو گفت رو پیش آن شیر مرد

بگویش که تندی مکن در نبرد

چغانی و شگنی و چینی و وهر

کزین کینه هرگز ندارند بهر

یکی شاه ختلان یکی شاه چین

ز بیگانه مردم ترا نیست کین

یکی شهریارست افراسیاب

که آتش همی بد شناسد ز آب

جهانی بدین گونه کرد انجمن

بد آورد ازین رزم بر خویشتن

کسی نیست بی‌آز و بی نام و ننگ

همان آشتی بهتر آید ز جنگ

فرستاده آمد بر پیلتن

زبان پر ز گفتار و دل پر شکن

بدو گفت کای مهتر رزمجوی

چو رزمت سرآمد کنون بزم جوی

نداری همانا ز خاقان چین

ز کار گذشته بدل هیچ کین

چنو باز گردد تو زو باز گرد

که اکنون سپه را سرآمد نبرد

چو کاموس بر دست تو کشته شد

سر رزمجویان همه گشته شد

چنین داد پاسخ که پیلان و تاج

بنزدیک من باید و تخت عاج

بتاراج ایران نهادست روی

چه باید کنون لابه و گفت و گوی

چو داند که لشکر بجنگ آمدست

شتاب سپاه از درنگ آمدست

فرستاده گفت ای خداوند رخش

بدشت آهوی ناگرفته مبخش

که داند که خود چون بود روزگار

که پیروز برگردد از کارزار

چو بشنید رستم برانگیخت رخش

منم گفت شیراوژن تاج‌بخش

تنی زورمند و ببازو کمند

چه روز فریبست و هنگام بند

چه خاقان چینی کمند مرا

چه شیر ژیان دست بند مرا

بخش ۱۰

بینداخت آن تابداده کمند

سران سواران همی کرد بند

چو آمد بنزدیک پیل سپید

شد آن شاه چین از روان ناامید

چو از دست رستم رها شد کمند

سر شاه چین اندر آمد ببند

ز پیل اندر آورد و زد بر زمین

ببستند بازوی خاقان چین

پیاده همی راند تا رود شهد

نه پیل و نه تاج و نه تخت و نه مهد

چنینست رسم سرای فریب

گهی بر فراز و گهی بر نشیب

چنین بود تا بود گردان سپهر

گهی جنگ و زهرست و گه نوش و مهر

ازان پس بگرز گران دست برد

بزرگش همان و همان بود خرد

چنان شد در و دشت آوردگاه

که شد تنگ بر مور و بر پشه راه

ز بس کشته و خسته شد جوی خون

یکی بی‌سر و دیگری سرنگون

چنان بخت تابنده تاریک شد

همانا بشب روز نزدیک شد

برآمد یکی ابر و بادی سیاه

بشد روشنایی ز خورشید و ماه

سر از پای دشمن ندانست باز

بیابان گرفتند و راه دراز

نگه کرد پیران بدان کارزار

چنان تیز برگشتن روزگار

نه منشور و فرطوس و خاقان چین

نه آن نامداران و مردان کین

درفش بزرگان نگونسار دید

بخاک اندرون خستگان خوار دید

بنستیهن گرد و کلباد گفت

که شمشیر و نیزه بباید نهفت

نگونسار کرد آن درفش سیاه

برفتند پویان به بیراه و راه

همه میمنه گیو تاراج کرد

در و دشت چون پر دراج کرد

بجست از چپ لشکر و دست راست

بدان تا بداند که پیران کجاست

چو او را ندیدند گشتند باز

دلیران سوی رستم سرفراز

تبه گشته اسپان جنگی ز کار

همه رنجه و خستهٔ کارزار

برفتند با کام دل سوی کوه

تهمتن بپیش اندرون با گروه

همه ترگ و جوشن بخون و بخاک

شده غرق و بر گستوان چاک چاک

تن از جنگ خسته دل از رزم شاد

جهان را چنینست ساز و نهاد

پر از خون بر و تیغ و پای و رکیب

ز کشته نه پیدا فراز از نشیب

چنین تا بشستن نپرداختند

یک از دیگری باز نشناختند

سر و تن بشستند و دل شسته بود

که دشمن ببند گران بسته بود

چنین گفت رستم بایرانیان

که اکنون بباید گشادن میان

بپیش جهاندار پیروزگر

نه گوپال باید نه بند کمر

همه سر بخاک سیه بر نهید

کزین پس همه تاج بر سر نهید

کزین نامدارن یکی نیست کم

که اکنون شدستی دل ما دژم

چنین گفت رستم بگودرز و گیو

بدان نامداران و گردان نیو

چو آگاهی آمد بشاه جهان

بمن باز گفت این سخن در نهان

که طوس سپهبد بکوه آمدست

ز پیران و هومان ستوه آمدست

از ایران برفتیم با رای و هوش

برآمد ز پیکار مغزم بجوش

ز بهرام گودرز وز ریونیز

دلم تیر تر گشت برسان شیز

از ایران همی تاختم تیزچنگ

زمانی بجایی نکردم درنگ

چو چشمم برآمد بخاقان چین

بران نامداران و مردان کین

بویژه بکاموس و آن فر و برز

بران یال و آن شاخ و آن دست و گرز

که بودند هر یک چو کوهی بلند

بزیر اندرون ژنده پیلی نژند

بدل گفتم آمد زمانم بسر

که تا من ببستم بمردی کمر

ازین بیش مردان و زین بیش ساز

ندیدم بجایی بسال دراز

رسیدم بدیوان مازندران

شب تیره و گرزهای گران

ز مردی نپیچید هرگز دلم

نگفتم که از آرزو بگسلم

جز آن دم که دیدم ز کاموس جنگ

دلم گشت یکباره زین کینه تنگ

کنون گر همه پیش یزدان پاک

بغلتیم با درد یک یک بخاک

سزاوار باشد که او داد زور

بلند اختر و بخش کیوان و هور

مبادا که این کار گیرد نشیب

مبادا که آید بما بر نهیب

نگه کن که کارآگهان ناگهان

برند آگهی نزد شاه جهان

بیاراید آن نامور بارگاه

بسر بر نهد خسروانی کلاه

ببخشد فراوان بدرویش چیز

که بر جان او آفرین باد نیز

کنون جامهٔ رزم بیرون کنید

بسایش آرایش افزون کنید

غم و کام دل بی‌گمان بگذرد

زمانه دم ما همی بشمرد

همان به که ما جام می بشمریم

بدین چرخ نامهربان ننگریم

سپاس از جهاندار پیروزگر

کزویست مردی و بخت و هنر

کنون می گساریم تا نیم‌شب

بیاد بزرگان گشاییم لب

سزد گر دل اندر سرای سپنج

نداریم چندین بدرد و برنج

بزرگان برو خواندند آفرین

که بی‌تو مبادا کلاه و نگین

کسی را که چون پیلتن کهترست

ز گرودن گردان سرش برترست

پسندیده باد این نژاد و گهر

هم آن بوم کو چون تو آرد ببر

تو دانی که با ما چه کردی بمهر

که از جان تو شاد بادا سپهر

همه مرده بودیم و برگشته روز

بتو زنده گشتیم و گیتی‌فروز

بفرمود تا پیل با تخت عاج

بیارند با طوق زرین و تاج

می خسروانی بیاورد و جام

نخستین ز شاه جهان برد نام

بزد کرنای از بر ژنده پیل

همی رفت آوازشان بر دو میل

چو خرم شد از می رخ پهلوان

برفتند شادان و روشن‌روان

چو پیراهن شب بدرید ماه

نهاد از بر چرخ پیروزه‌گاه

طلایه پراگند بر گرد دشت

چو زنگی درنگی شب اندر گذشت

پدید آمد آن خنجر تابناک

بکردار یاقوت شد روی خاک

تبیره برآمد ز پرده‌سرای

برفتند گردان لشکر ز جای

چنین گفت رستم بگردنکشان

که جایی نیامد ز پیران نشان

بباید شدن سوی آن رزمگاه

بهر سو فرستاد باید سپاه

شد از پیش او بیژن شیر مرد

بجایی کجا بود دشت نبرد

جهان دید پر کشته و خواسته

بهر سو نشستی بیاراسته

پراگنده کشور پر از خسته دید

بخاک اندر افگنده پا بسته دید

ندیدند زنده کسی را بجای

زمین بود و خرگاه و پرده‌سرای

بنزدیک رستم رسید آگهی

که شد روی کشور ز ترکان تهی

ز ناباکی و خواب ایرانیان

برآشفت رستم چو شیر ژیان

زبان را بدشنام بگشاد و گفت

که کس را خرد نیست با مغز جفت

بدین گونه دشمن میان دو کوه

سپه چون گریزد ز ما همگروه

طلایه نگفتم که بیرون کنید

در و راغ چون دشت و هامون کنید

شما سر بسایش و خوابگاه

سپردید و دشمن بسیچید راه

تن‌آسان غم و رنج ‌بار آورد

چو رنج آوری گنج بار آورد

چو گویی که روزی تن‌آسان شوند

ز تیمار ایران هراسان شوند

ازین پس تو پیران و کلباد را

چو هومان و رویین و پولاد را

نگه کن بدین دشت با لشکری

تو در کشوری رستم از کشوری

اگر تاو دارید جنگ آورید

مرا زین سپس کی بچنگ آورید

که پیروز برگشتم از کارزار

تبه شد نکو گشته فرجام کار

برآشفت با طوس و شد چون پلنگ

که این جای خوابست گر دشت جنگ

طلایه نگه کن که از خیل کیست

سرآهنگ آن دوده را نام چیست

چو مرد طلایه بیابی بچوب

هم اندر زمان دست و پایش بکوب

ازو چیز بستان و پایش ببند

نگه کن یکی پشت پیلی بلند

بدین سان فرستش بنزدیک شاه

مگر پخته گردد بدان بارگاه

ز یاقوت وز گوهر و تخت عاج

ز دینار وز افسر و گنج و تاج

نگر تا که دارد ز ایران سپاه

همه یکسره خواسته پیش خواه

ازین هدیهٔ شاه باید نخست

پس آنگه مرا و ترا بهر جست

بدان دشت بسیار شاهان بدند

همه نامداران گیهان بدند

ز چین و ز سقلاب وز هند و وهر

همه گنج داران گیرنده شهر

سپهبد بیامد همه گرد کرد

برفتند گردان بدشت نبرد

کمرهای زرین و بیجاده تاج

ز دیبای رومی و از تخت عاج

ز تیر و کمان و ز برگستوان

ز گوپال وز خنجر هندوان

یکی کوه بد در میان دو کوه

نظاره شده گردش اندر گروه

کمان‌کش سواری گشاده‌بری

بتن زورمندی و کنداوری

خدنگی بینداختی چارپر

ازین سو بدان سو نکردی گذر

چو رستم نگه کرد خیره بماند

جهان آفرین را فراوان بخواند

چنین گفت کین روز ناپایدار

گهی بزم سازد گهی کارزار

همی گردد این خواسته زان برین

بنفرین بود گه گهی بفرین

زمانه نماند برام خویش

چنینست تا بود آیین و کیش

یکی گنج ازین سان همی پرورد

یکی دیگر آید کزو برخورد

بران بود کاموس و خاقان چین

که آتش برآرد ز ایران زمین

بدین ژنده پیلان و این خواسته

بدین لشکر و گنج آراسته

به گنج و بانبوه بودند شاد

زمانی ز یزدان نکردند یاد

که چرخ سپهر و زمان آفرید

بسی آشکار و نهان آفرید

ز یزدان شناس و بیزدان سپاس

بدو بگرود مرد نیکی‌شناس

کزو بودمان زور و فر و هنر

ازو دردمندی و هم زو گهر

سپه بود و هم گنج آباد بود

سگالش همه کار بیداد بود

کنون از بزرگان هر کشوری

گزیده ز هر کشوری مهتری

بدین ژنده پیلان فرستم بشاه

همان تخت زرین و زرین کلاه

همان خواسته بر هیونان مست

فرستم سزاوار چیزی که هست

وز ایدر شوم تازیان چون پلنگ

درنگی نه والا بود مرد سنگ

کسی کو گنهکار و خونی بود

بکشور بمانی زبونی بود

زمین را بخنجر بشویم ز کین

بدان را نمانم همی بر زمین

بدو گفت گودرز کای نیک رای

تو تا جای ماند بمانی بجای

بکام دل شاد بادی و راد

بدین رزم دادی چو بایست داد

تهمتن فرستاده‌ای را بجست

که با شاه گستاخ باشد نخست

فریبرز کاوس را برگزید

که با شاه نزدیکی او را سزید

چنین گفت کای نیک پی نامدار

هم از تخم شاهی و هم شهریار

هنرمند و با دانش و بانژاد

تو شادان و کاوس شاه از تو شاد

یکی رنج برگیر و ز ایدر برو

ببر نامهٔ من بر شاه نو

ابا خویشتن بستگان را ببر

هیونان و این خواسته سربسر

همان افسر و یاره و گرز و تاج

همان ژنده پیلان و هم تخت عاج

فریبرز گفت ای هژبر ژیان

منم راه را تنگ بسته میان

بخش ۱۱

دبیر جهاندیده را پیش خواند

سخن هرچ بایست با او براند

بفرمود تا نامهٔ خسروی

ز عنبر نوشتند بر پهلوی

سرنامه کرد آفرین خدای

کجا هست و باشد همیشه بجای

برازندهٔ ماه و کیوان و هور

نگارندهٔ فر و دیهیم و زور

سپهر و زمان و زمین آفرید

روان و خرد داد و دین آفرید

وزو آفرین باد بر شهریار

زمانه مبادا ازو یادگار

رسیدم بفرمان میان دو کوه

سپاه دو کشور شده همگروه

همانا که شمشیرزن صد هزار

ز دشمن فزون بود در کارزار

کشانی و شگنی و چینی و هند

سپاهی ز چین تا بدریای سند

ز کشمیر تا دامن رود شهد

سراپرده و پیل دیدیم و مهد

نترسیدم از دولت شهریار

کزین رزمگاه اندر آید نهار

چهل روز با هم همی جنگ بود

تو گفتی بریشان جهان تنگ بود

همه شهریاران کشور بدند

نه بر باد «و» با بخت لاغر بدند

میان دو کوه از بر راغ و دشت

ز خون و ز کشته نشاید گذشت

همانا که فرسنگ باشد چهل

پراگنده از خون زمین بود گل

سرانجام ازین دولت دیریاز

سخن گویم این نامه گردد دراز

همه شهریاران که دارند بند

ز پیلان گرفتم بخم کمند

سوی جنگ دارم کنون رای و روی

مگر پیش گرز من آید گروی

زبانها پر از آفرین تو باد

سر چرخ گردان زمین تو باد

چو نامه بمهر اندر آمد بداد

بمهتر فریبرز خسرو نژاد

ابا شاه و پیل و هیونی هزار

ازان رزمگه برنهادند بار

فریبرز کاوس شادان برفت

بنزدیک خسرو بسیچید و تفت

همی رفت با او گو پیلتن

بزرگان و گردان آن انجمن

به پدرود کردن گرفتش کنار

ببارید آب از غم شهریار

وزان جایگه سوی لشکر کشید

چو جعد دو زلف شب آمد پدید

نشستند با آرامش و رود و می

یکی دست رود و دگر دست نی

برفتند هر کس برام خویش

گرفته ببر هر کسی کام خویش

چو خورشید با رنگ دیبای زرد

ستم کرد بر تودهٔ لاژورد

همانگه ز دهلیز پرده‌سرای

برآمد خروشیدن کرنای

تهمتن میان تاختن را ببست

بران بارهٔ تیزتگ برنشست

بفرمود تا توشه برداشتند

همی راه دشوار بگذاشتند

بیابان گرفتند و راه دراز

بیامد چنان لشکری رزمساز

چنین گفت با طوس و گودرز و گیو

که ای نامداران و گردان نیو

من این بار چنگ اندر آرم بچنگ

بداندیشگان را شود کار تنگ

که دانست کین چاره‌گر مرد سند

سپاه آرد از چین و سقلاب و هند

من او را چنان مست و بیهش کنم

تنش خاک گور سیاوش کنم

که از هند و سقلاب و توران و چین

نخوانند ازین پس برو آفرین

بزد کوس وز دشت برخاست گرد

هوا پر ز گرد و زمین پر ز مرد

ازان نامداران پرخاشجوی

بابر اندر آمد یکی گفت و گوی

دو منزل برفتند زان جایگاه

که از کشته بد روی گیتی سیاه

یکی بیشه دیدند و آمد فرود

سیه شد ز لشکر همه دشت و رود

همی بود با رامش و می بدست

یکی شاد و خرم یکی خفته مست

فرستاده آمد ز هر کشوری

ز هر نامداری و هر مهتری

بسی هدیه و ساز و چندی نثار

ببردند نزدیک آن نامدار

چو بگذشت ازین داستان روز چند

ز گردش بیاسود چرخ بلند

کس آمد بر شاه ایران سپاه

که آمد فریبرز کاوس شاه

پذیره شدش شاه کنداوران

ابا بوق و کوس و سپاهی گران

فریبرز نزدیک خسرو رسید

زمین را ببوسید کو را بدید

نگه کرد خسرو بران بستگان

هیونان و پیلان و آن خستگان

عنان را بپیچید و آمد براه

ز سر برگرفت آن کیانی کلاه

فرود آمد و پیش یزدان بخاک

بغلتید و گفت ای جهاندار پاک

ستمکاره‌ای کرد بر من ستم

مرا بی‌پدر کرد با درد و غم

تو از درد و سختی رهانیدیم

همی تاج را پرورانیدیم

زمین و زمان پیش من بنده شد

جهانی ز گنج من آگنده شد

سپاس از تو دارم نه از انجمن

یکی جان رستم تو مستان ز من

بزد اسپ و زان جایگه بازگشت

بران پیل وان بستگان برگذشت

بسی آفرین کرد بر پهلوان

که او باد شادان و روشن‌روان

بخش ۱۲

بایوان شد و نامه پاسخ نوشت

بباغ بزرگی درختی بکشت

نخست آفرین کرد بر کردگار

کزو بود روشن دل و بختیار

خداوند ناهید و گردان سپهر

کزویست پرخاش و آرام و مهر

سپهری برین گونه بر پای کرد

شب و روز را گیتی آرای کرد

یکی را چنین تیره‌بخت آفرید

یکی را سزاوار تخت آفرید

غم و شادمانی ز یزدان شناس

کزویست هر گونه بر ما سپاس

رسید آنچ دادی بدین بارگاه

اسیران و پیلان و تخت و کلاه

هیونان بسیار و افگندنی

ز پوشیدنی هم ز گستردنی

همه آلت ناز و سورست و بزم

بپیش تو زین سان که آید برزم

مگر آنکسی کش سرآید بپیش

بدین گونه سیر آید از جان خویش

وزان رنج بردن ز توران سپاه

شب و روز بودن به آوردگاه

ز کارت خبر بد مرا روز و شب

گشاده نکردم به بیگانه لب

شب و روز بر پیش یزدان پاک

نوان بودم و دل شده چاک چاک

کسی را که رستم بود پهلوان

سزد گر بماند همیشه جوان

پرستنده چون تو ندارد سپهر

ز تو بخت هرگز مبراد مهر

نویسنده پردخته شد ز آفرین

نهاد از بر نامه خسرو نگین

بفرمود تا خلعت آراستند

ستام و کمرها بپیراستند

صد از جعد مویان زرین کمر

صد اسپ گرانمایه با زین زر

صد اشتر همه بار دیبای چین

صد اشتر ز افگندنی هم چنین

ز یاقوت رخشان دو انگشتری

ز خوشاب و در افسری بر سری

ز پوشیدن شاه دستی بزر

همان یاره و طوق و زرین کمر

سران را همه هدیه‌ها ساختند

یکی گنج زین سان بپرداختند

فریبرز با تاج و گرز و درفش

یکی تخت زرین و زرینه کفش

فرستاد و فرمود تا بازگشت

از ایران بسوی سپهبد گذشت

چنین گفت کز جنگ افراسیاب

نه آرام باید نه خورد و نه خواب

مگر کان سر شهریار گزند

بخم کمند تو آید ببند

فریبرز برگشت زان بارگاه

بکام دل شاه ایران سپاه

بخش ۱۳

پس آگاهی آمد بافراسیاب

که آتش برآمد ز دریای آب

ز کاموس و منشور و خاقان چین

شکستی نو آمد بتوران زمین

از ایران یکی لشکر آمد بجنگ

که شد چرخ گردنده را راه تنگ

چهل روز یکسان همی جنگ بود

شب و روز گیتی بیک رنگ بود

ز گرد سواران نبود آفتاب

چو بیدار بخت اندر آمد بخواب

سرانجام زان لشکر بیشمار

سواری نماند از در کارزار

بزرگان و آن نامور مهتران

ببستند یکسر ببند گران

بخواری فگندند بر پشت پیل

سپه بود گرد آمده بر دو میل

ز کشته چنان بد که در رزمگاه

کسی را نبد جای رفتن براه

وزین روی پیران براه ختن

بشد با یکی نامدار انجمن

کشانی و شگنی و وهری نماند

که منشور شمشیر رستم نخواند

وزین روی تنگ اندر آمد سپاه

بپیش اندرون رستم کینه‌خواه

گر آیند زی ما برزم آن گروه

شود کوه هامون و هامون چو کوه

چو افراسیاب این سخنها شنود

دلش گشت پر درد و سر پر ز دود

همه موبدان و ردان را بخواند

ز کار گذشته فراوان براند

کز ایران یکی لشکری جنگجوی

بدان نامداران نهادست روی

شکسته شدست آن سپاه گران

چنان ساز و آن لشکر بی‌کران

ز اندوه کاموس و خاقان چین

ببستند گفتی مرا بر زمین

سپاهی چنان بسته و خسته شد

دو بهره ز گردنکشان بسته شد

بایران کشیدند بر پشت پیل

زمین پر ز خون بود تا چند میل

چه سازیم و این را چه درمان کنیم

نشاید که این بر دل آسان کنیم

گر ایدونک رستم بود پیش رو

نماند برین بوم و بر خار و خو

که من دستبرد ورا دیده‌ام

ز کار آگهان نیز بشنیده‌ام

که او با بزرگان ایران زمین

چه کردست از نیکوی روز کین

چه کردست با شاه مازندران

ز گرزش چه آمد بران مهتران

گرانمایگان پاسخ آراستند

همه یکسر از جای برخاستند

که گر نامداران سقلاب و چین

بایران همی رزم جستند و کین

نه از لشکر ما کسی کم شدست

نه این کشور از خون دمادم شدست

ز رستم چرا بیم داری همی

چنین کام دشمن بخاری همی

ز مادر همه مرگ را زاده‌ایم

میان تا ببستیم نگشاده‌ایم

اگر خاک ما را بپی بسپرند

ازین کردهٔ خویش کیفر برند

بکین گر ببندیم زین پس میان

نماند کسی زنده ز ایرانیان

ز پرمایگان شاه پاسخ شنید

ز لشکر زبان‌آوری برگزید

دلیران و گردنکشان را بخواند

ز خواب و ز آرام و خوردن بماند

در گنج بگشاد و دینار داد

روان را بخون دل آهار داد

چنان شد ز گردان جنگی زمین

که گفتی سپهر اندر آمد بکین

چو این بند بد را سر آمد کلید

فریبرز نزدیک رستم رسید

بدل شاد با خلعت شهریار

بدو اندرون تاج گوهر نگار

ازان شادمان شد گو پیلتن

بزرگان لشکر شدند انجمن

گرفتند بر پهلوان آفرین

که آباد بادا برستم زمین

بدو جان شاه جهان شاد باد

بر و بوم ایرانش آباد باد

همه مر ترا چاکر و بنده‌ایم

بفرمان و رایت سرافگنده‌ایم

وزان جایگه شاد لشکر براند

بیامد بسغد و دو هفته بماند

بنخچیر گور و بمی دست برد

ازین گونه یک چند خورد و شمرد

بخش ۱۴

وزان جایگه لشکر اندر کشید

بیک منزلی بر یکی شهر دید

کجا نام آن شهر بیداد بود

دژی بود وز مردم آباد بود

همه خوردنیشان ز مردم بدی

پری چهره‌ای هر زمان گم بدی

بخوان چنان شهریار پلید

نبودی جز از کودک نارسید

پرستندگانی که نیکو بدی

به دیدار و بالا بی‌آهو بدی

از آن ساختندی بخوان بر خورش

بدین گونه بد شاه را پرورش

تهمتن بفرمود تا سه هزار

زرهدار بر گستوان ور سوار

بدان دژ فرستاد با گستهم

دو گرد خردمند با اوبهم

مرین مرد را نام کافور بود

که او را بران شهر منشور بود

بپوشید کافور خفتان جنگ

همه شهر با او بسان پلنگ

کمندافگن و زورمندان بدند

بزرم اندرون پیل دندان بدند

چو گستهم گیتی بران گونه دید

جهان در کف دیو وارونه دید

بفرمود تا تیر باران کنند

بریشان کمین سواران کنند

چنین گفت کافور با سرکشان

که سندان نگیرد ز پیکان نشان

همه تیغ و گرز و کمند آورید

سر سرکشان را ببند آورید

زمانی بران سان برآویختند

که آتش ز دریا برانگیختند

فراوان ز ایرانیان کشته شد

بسر بر سپهر بلا گشته شد

ببیژن چنین گفت گستهم زود

که لختی عنانت بباید بسود

برستم بگویی که چندین مایست

بجنبان عنان با سواری دویست

بشد بیژن گیو برسان باد

سخن بر تهمتن همه کرد یاد

گران کرد رستم زمانی رکیب

ندانست لشکر فراز از نشیب

بدانسان بیامد بدان رزمگاه

که باد اندر آید ز کوه سیاه

فراوان ز ایرانیان کشته دید

بسی سرکش از جنگ برگشته دید

بکافور گفت ای سگ بدگهر

کنون رزم و رنج تو آمد بسر

یکی حمله آورد کافور سخت

بران بارور خسروانی درخت

بینداخت تیغی بکردار تیر

که آید مگر بر یل شیرگیر

بپیش اندر آورد رستم سپر

فرو ماند کافور پرخاشخر

کمندی بینداخت بر سوی طوس

بسی کرد رستم برو بر فسوس

عمودی بزد بر سرش پور زال

که بر هم شکستش سر و ترگ و یال

چنین تا در دژ یکی حمله برد

بزرگان نبودند پیدا ز خرد

در دژ ببستند وز باره تیز

برآمد خروشیدن رستخیز

بگفتند کای مرد بازور و هوش

برین گونه با ما بکینه مکوش

پدر نام تو چون بزادی چه کرد

کمندافگنی گر سپهر نبرد

دریغست رنج اندرین شارستان

که داننده خواند ورا کارستان

چو تور فریدون ز ایران براند

ز هر گونه دانندگان را بخواند

یکی باره افگند زین گونه پی

ز سنگ و ز خشت و ز چوب و ز نی

برآودر ازینسان بافسون و رنج

بپالود رنج و تهی کرد گنج

بسی رنج بردند مردان مرد

کزین بارهٔ دژ برآرند گرد

نبدکس بدین شارستان پادشا

بدین رنج بردن نیارد بها

سلیحست و ایدر بسی خوردنی

بزیر اندرون راه آوردنی

اگر سالیان رنج و رزم آوری

نباشد بدستت جز از داوری

نیاید برین باره بر منجنیق

از افسون سلم و دم جاثلیق

چو بشنید رستم پر اندیشه شد

دلش از غم و درد چون بیشه شد

یکی رزم کرد آن نه بر آرزوی

سپاه اندر آورد بر چار سوی

بیک روی گودرز و یک روی طوس

پس پشت او پیل با بوق و کوس

بیک روی بر لشکر زابلی

زره‌دار با خنجر کابلی

چو آن دید رستم کمان برگرفت

همه دژ بدو ماند اندر شگفت

هر آنکس که از باره سر بر زدی

زمانه سرش را بهم در زدی

ابا مغز پیکان همی راز گفت

ببدسازگاری همی گشت جفت

بن باره زان پس بکندن گرفت

ز دیوار مردم فگندن گرفت

ستونها نهادند زیر اندرش

بیالود نفط سیاه از برش

چو نیمی ز دیوار دژکنده شد

بچوب اندر آتش پراگنده شد

فرود آمد آن بارهٔ تور گرد

ز هر سو سپاه اندر آمد بگرد

بفرمود رستم که جنگ آورید

کمانها و تیر خدنگ آورید

گوان از پی گنج و فرزند خویش

همان از پی بوم و پیوند خویش

همه سر بدادند یکسر بباد

گرامی‌تر آنکو ز مادر نزاد

دلیران پیاده شدند آن زمان

سپرهای چینی و تیر و کمان

برفتند با نیزه‌داران بهم

بپیش اندرون بیژن و گستهم

دم آتش تیز و باران تیر

هزیمت بود زان سپس ناگزیر

چو از بارهٔ دژ بیرون شدند

گریزان گریزان بهامون شدند

در دژ ببست آن زمان جنگجوی

بتاراج و کشتن نهادند روی

چه مایه بکشتند و چندی اسیر

ببردند زان شهر برنا و پیر

بسی سیم و زر و گرانمایه چیز

ستور و غلام و پرستار نیز

تهمتن بیامد سر و تن بشست

بپیش جهانداور آمد نخست

ز پیروز گشتن نیایش گرفت

جهان آفرین را ستایش گرفت

بایرانیان گفت با کردگار

بیامد نهانی هم از آشکار

بپیروزی اندر نیایش کنید

جهان آفرین را ستایش کنید

بزرگان بپیش جهان‌آفرین

نیایش گرفتند سر بر زمین

چو از پاک یزدان بپرداختند

بران نامدار آفرین ساختند

که هر کس که چون تو نباشد بجنگ

نشستن به آید بنام و بننگ

تن پیل داری و چنگال شیر

زمانی نباشی ز پیگار سیر

تهمتن چنین گفت کین زور و فر

یکی خلعتی باشد از دادگر

شما سربسر بهره دارید زین

نه جای گله‌ست از جهان آفرین

بفرمود تا گیو با ده هزار

سپردار و بر گستوان ور سوار

شود تازیان تا بمرز ختن

نماند که ترکان شوند انجمن

چو بنمود شب جعد زلف سیاه

از اندیشه خمیده شد پشت ماه

بشد گیو با آن سواران جنگ

سه روز اندر آن تاختن شد درنگ

بدانگه که خورشید بنمود تاج

برآمد نشست از بر تخت عاج

ز توران بیامد سرافراز گیو

گرفته بسی نامداران نیو

بسی خوب چهر بتان طراز

گرانمایه اسپان و هرگونه ساز

فرستاد یک نیمه نزدیک شاه

ببخشید دیگر همه بر سپاه

وزان پس چو گودرز و چون طوس و گیو

چو گستهم و شیدوش و فرهاد نیو

ابا بیژن گیو برخاستند

یکی آفرین نو آراستند

چنین گفت گودرز کای سرفراز

جهان را بمهر تو آمد نیاز

نشاید که بی‌آفرین تو لب

گشاییم زین پس بروز و بشب

کسی کو بپیمود روی زمین

جهان دید و آرام و پرخاش و کین

بیک جای زین بیش لشکر ندید

نه از موبد سالخورده شنید

ز شاهان و پیلان وز تخت عاج

ز مردان و اسپان و از گنج و تاج

ستاره بدان دشت نظاره بود

که این لشکر از جنگ بیچاره بود

بگشتیم گرد دژ ایدر بسی

ندیدیم جز کینه درمان کسی

که خوشان بدیم از دم اژدها

کمان تو آورد ما را رها

توی پشت ایران و تاج سران

سزاوار و ما پیش تو کهتران

مکافات این کار یزدان کند

که چهر تو همواره خندان کند

بپاداش تو نیست‌مان دسترس

زبانها پر از آفرینست و بس

بزرگیت هر روز بافزون ترست

هنرمند رخش تو صد لشکرست

تهمتن بریشان گرفت آفرین

که آباد بادا بگردان زمین

مرا پشت ز آزادگانست راست

دل روشنم بر زبانم گواست

ازان پس چنین گفت کایدر سه روز

بباشیم شادان و گیتی فروز

چهارم سوی جنگ افراسیاب

برانیم و آتش برآریم ز آب

همه نامداران بگفتار اوی

ببزم و بخوردند نهادند روی

پس آگاهی آمد بافراسیاب

که بوم و بر از دشمنان شد خراب

دلش زان سخن پر ز تیمار شد

همه پرنیان بر تنش خار شد

بدل گفت پیگار او کار کیست

سپاهست بسیار و سالار کیست

گر آنست رستم که من دیده‌ام

بسی از نبردش بپیچیده‌ام

بپیچید وزان پس به آواز گفت

که با او که داریم در جنگ جفت

یکی کودکی بود برسان نی

که من لشکر آورده بودم بری

بیامد تن من ز زین برگرفت

فرو ماند زان لشکر اندر شگفت

چنین گفت لشکر بافراسیاب

که چندین سر از جنگ رستم متاب

تو آنی که از خاک آوردگاه

همی جوش خون اندر آری بماه

سلیحست بسیار و مردان جنگ

دل از کار رستم چه داری بتنگ

ز جنگ سواری تو غمگین مشو

نگه کن بدین نامداران نو

چنان دان که او یکسر از آهنست

اگر چه دلیرست هم یک تنست

سخنهای کوتاه زو شد دراز

تو با لشکری چارهٔ او را بساز

سرش را ز زین اندرآور بخاک

ازان پس خود از شاه ایران چه باک

نه کیخسرو آباد ماند نه گنج

نداریم این زرم کردن برنج

نگه کن بدین لشکر نامدار

جوانان و شایستهٔ کارزار

ز بهر بر و بوم و پیوند خویش

زن و کودک خرد و فرزند خویش

همه سر به سر تن به کشتن دهیم

به آید که گیتی به دشمن دهیم

چو بشنید افراسیاب این سخن

فراموش کرد آن نبرد کهن

بفرمود تا لشکر آراستند

بکین نو از جای برخاستند

ز بوم نیاکان وز شهر خویش

یکی تازه اندیشه بنهاد پیش

چنین داد پاسخ که من ساز جنگ

بپیش آورم چون شود کار تنگ

نمانم که کیخسرو از تخت خویش

شود شاد و پدرام از بخت خویش

سر زابلی را بروز نبرد

بچنگ دراز اندر آرم بگرد

برو سرکشان آفرین خواندند

سرافراز را سوی کین خواندند

که جاوید و شادان و پیروز باش

بکام دلت گیتی افروز باش

سپهبد بسی جنگها دیده بود

ز هر کار بهری پسندیده بود

یکی شیر دل بود فرغار نام

قفس دیده و جسته چندی ز دام

ز بیگانگان جای پردخته کرد

بفرغار گفت ای گرانمایه مرد

هم اکنون برو سوی ایران سپاه

نگه کن بدین رستم رزمخواه

سواران نگه کن که چنداند و چون

که دارد برین بوم و بر رهنمون

وزان نامداران پرخاشجوی

ببینی که چنداند و بر چند روی

ز گردان پهلومنش چند مرد

که آورد سازند روز نبرد

چو فرغار برگشت و آمد براه

بکارآگهی شد بایران سپاه

غمی شد دل مرد پرخاشجوی

ببیگانگان ایچ ننمود روی

فرستاد و فرزند را پیش خواند

بسی راز بایسته با او براند

بشیده چنین گفت کای پر خرد

سپاه تو تیمار تو کی خورد

چنین دان که این لشکر بی‌شمار

که آمد برین مرز چندین هزار

سپهدارشان رستم شیر دل

که از خاک سازد بشمشیر گل

گو پیلتن رستم زابلیست

ببین تا مر او را هم‌آورد کیست

چو کاموس و منشور و خاقان چین

گهار و چو گرگوی با آفرین

دگر کندر و شنگل آن شاه هند

سپاهی ز کشمیر تا پیش سند

بنیروی این رستم شیر گیر

بکشتند و بردند چندی اسیر

چهل روز بالشکر آویز بود

گهی رزم و گه بزم و پرهیز بود

سرانجام رستم بخم کمند

ز پیل اندر آورد و بنهاد بند

سواران و گردان هر کشوری

ز هر سو که بود از بزرگان سری

بدین کشور آمد کنون زین نشان

همان تاجداران گردنکشان

من ایدر نمانم بسی گنج و تخت

که گردان شدست اندرین کار سخت

کنون هرچ گنجست و تاج و کمر

همان طوق زرین و زرین سپر

فرستم همه سوی الماس رود

نه هنگام جامست و بزم و سرود

هراسانم از رستم تیز چنگ

تن‌آسان که باشد بکام نهنگ

بمردم نماند بروز نبرد

نپیچد ز بیم و ننالد ز درد

ز نیزه نترسد نه از تیغ تیز

برآرد ز دشمن همی رستخیز

تو گفتی که از روی وز آهنست

نه مردم نژادست کهرمنست

سلیحست چندان برو روز کین

که سیر آمد از بار پشت زمین

زره دارد و جوشن و خود و گبر

بغرد بکردار غرنده ابر

نه برتابد آهنگ او ژنده پیل

نه کشتی سلیحش بدریای نیل

یکی کوه زیرش بکردار باد

تو گویی که از باد دارد نژاد

تگ آهوان دارد و هول شیر

بناورد با شیر گردد دلیر

سخن گوید ار زو کنی خواستار

بدریا چو کشتی بود روز کار

مرا با دلاور بسی بود جنگ

یکی جوشنستش ز چرم پلنگ

سلیحم نیامد برو کارگر

بسی آزمودم بگرز و تبر

کنون آزمون را یکی کارزار

بسازیم تا چون بود روزگار

گر ایدونک یزدان بود یارمند

بگردد ببایست چرخ بلند

نه آن شهر ماند نه آن شهریار

سرآید مگر بر من این کارزار

اگر دست رستم بود روز جنگ

نسازم من ایدر فراوان درنگ

شوم تا بدان روی دریای چین

بدو مانم این مرز توران زمین

بدو شیده گفت ای خردمند شاه

انوشه بدی تا بود تاج و گاه

ترا فر و برزست و مردانگی

نژاد و دل و بخت و فرزانگی

نباید ترا پند آموزگار

نگه کن بدین گردش روزگار

چو پیران و هومان و فرشیدورد

چو کلباد و نستیهن شیر مرد

شکسته سلیح و گسسته دلند

ز بیم و ز غم هر زمان بگسلند

تو بر باد این جنگ کشتی مران

چو دانی که آمد سپاهی گران

ز شاهان گیتی گزیده توی

جهانجوی و هم کار دیده توی

بجان و سر شاه توران سپاه

بخورشید و ماه و بتخت و کلاه

که از کار کاموس و خاقان چین

دلم گشت پر خون و سر پر ز کین

شب تیره بگشاد چشم دژم

ز غم پشت ماه اندر آمد بخم

جهان گشت برسان مشک سیاه

چو فرغار برگشت ز ایران سپاه

بیامد بنزدیک افراسیاب

شب تیره هنگام آرام و خواب

چنین گفت کز بارگاه بلند

برفتم سوی رستم دیوبند

سراپردهٔ سبز دیدم بزرگ

سپاهی بکردار درنده گرگ

یکی اژدهافش درفشی بپای

نه آرام دارد تو گفتی نه جای

فروهشته بر کوههٔ زین لگام

بفتراک بر حلقهٔ خم خام

بخیمه درون ژنده پیلی ژیان

میان تنگ بسته به ببر بیان

یکی بور ابرش به پیشش بپای

تو گفتی همی اندر آید ز جای

سپهدار چون طوس و گودرز و گیو

فریبرز و شیدوش و گرگین نیو

طلایه گرازست با گستهم

که با بیژن گیو باشد بهم

غمی شد ز گفتار فرغار شاه

کس آمد بر پهلوان سپاه

بیامد سپهدار پیران چو گرد

بزرگان و مردان روز نبرد

ز گفتار فرغار چندی بگفت

که تا کیست با او به پیکار جفت

بدو گفت پیران که ما را ز جنگ

چه چارست جز جستن نام و ننگ

چو پاسخ چنین یافت افراسیاب

گرفت اندران کینه جستن شتاب

بپیران بفرمود تا با سپاه

بیاید بر رستم کینه‌خواه

ز پیش سپهبد به بیرون کشید

همی رزم را سوی هامون کشید

خروش آمد از دشت و آوای کوس

جهان شد ز گرد سپاه آبنوس

سپه بود چندانک گفتی جهان

همی گردد از گرد اسپان نهان

تبیره زنان نعره برداشتند

همی پیل بر پیل بگذاشتند

از ایوان بدشت آمد افراسیاب

همی کرد بر جنگ جستن شتاب

بپیران بگفت آنچ بایست گفت

که راز بزرگان بباید نهفت

یکی نامه نزدیک پولادوند

بیارای وز رای بگشای بند

بگویش که ما را چه آمد بسر

ازین نامور گرد پرخاشخر

اگر یارمندست چرخ بلند

بیاید بدین دشت پولادوند

بسی لشکر از مرز سقلاب و چین

نگونسار و حیران شدند اندرین

سپاهست برسان کوه روان

سپهدارشان رستم پهلوان

سپهکش چو رستم سپهدار طوس

بابر اندر اورده آوای کوس

چو رستم بدست تو گردد تباه

نیابد سپهر اندرین مرز راه

همه مرز را رنج زویست و بس

تو باش اندرین کار فریادرس

گر او را بدست تو آید زمان

شود رام روی زمین بی‌گمان

من از پادشاهی آباد خویش

نه برگیرم از رنج یک رنج بیش

دگر نیمه دیهیم و گنج آن تست

که امروز پیگار و رنج آن تست

نهادند بر نامه بر مهر شاه

چو برزد سر از برج خرچنگ ماه

کمر بست شیده ز پیش پدر

فرستاده او بود و تیمار بر

بکردار آتش ز بیم گزند

بیامد بنزدیک پولادوند

برو آفرین کرد و نامه بداد

همه کار رستم برو کرد یاد

که رستم بیامد ز ایران بجنگ

ابا او سپاهی بسان پلنگ

ببند اندر آورد کاموس را

چو خاقان و منشور و فرطوس را

اسیران بسیار و پیلان رمه

فرستاد یکسر بایران همه

کنارنگ و جنگ‌آوران را بخواند

ز هر گونه‌ای داستانها براند

بدیشان بگفت انچ در نامه بود

جهانگیر برنا و خودکامه بود

بفرمود تا کوس بیرون برند

سراپردهٔ او به هامون برند

سپاه انجمن شد بکردار دیو

برآمد ز گردان لشکر غریو

درفش از پس و پیش پولادوند

سپردار با ترکش و با کمند

فرود آمد از کوه و بگذاشت آب

بیامد بنزدیک افراسیاب

پذیره شدندش یکایک سپاه

تبیره برآمد ز درگاه شاه

ببر در گرفتش جهاندیده مرد

ز کار گذشته بسی یاد کرد

بگفت آنک تیمار ترکان ز کیست

سرانجام درمان این کار چیست

خرامان بایوان خسرو شدند

برای و باندیشهٔ نو شدند

سخن راند هر گونه افراسیاب

ز کار درنگ و ز بهر شتاب

ز خون سیاوش که بر دست اوی

چه آمد ز پرخاش وز گفت و گوی

ز خاقان و منشور و کاموس گرد

گذشته سخنها همه برشمرد

بگفت آنک این رنجم از یک تنست

که او را پلنگینه پیراهنست

نیامد سلیحم بدو کارگر

بران ببر و آن خود و چینی سپر

بیابان سپردی و راه دراز

کنون چارهٔ کار او را بساز

پر اندیشه شد جان پولادوند

که آن بند را چون شود کاربند

چنین داد پاسخ بافراسیاب

که در جنگ چندین نباید شتاب

گر آنست رستم که مازندران

تبه کرد و بستد بگرز گران

بدرید پهلوی دیو سپید

جگرگاه پولاد غندی و بید

مرا نیست پایاب با جنگ اوی

نیارم ببد کردن آهنگ اوی

تن و جان من پیش رای تو باد

همیشه خرد رهنمای تو باد

من او را بر اندیشه دارم بجنگ

بگردش بگردم بسان پلنگ

تو لشکر برآغال بر لشکرش

بانبوه تا خیره گردد سرش

مگر چاره سازم و گر نی بدست

بر و یال او را نشاید شکست

ازو شاد شد جان افراسیاب

می روشن آورد و چنگ و رباب

بدانگه که شد مست پولادوند

چنین گفت با او ببانگ بلند

که من بر فریدون و ضحاک و جم

خور و خواب و آرام کردم دژم

برهمن بترسد ز آواز من

وزین لشکر گردن‌افراز من

من این زابلی را بشمشیر تیز

برآوردگه بر کنم ریز ریز