دیوان اشعار پروین اعتصامی

مثنویات، تمثیلات و مقطعات - بخش 4

شمارهٔ ۶۹ - رفوی وقت

گفت سوزن با رفوگر وقت شام

شب شد و آخر نشد کارت تمام

روز و شب، بیهوده سوزن میزنی

هر دمی، صد زخم بر من میزنی

من ز خون، رنگین شدم در مشت تو

بسکه خون میریزد از انگشت تو

زینهمه نخهای کوتاه و بلند

گه شدم سرگشته، گاهی پایبند

گه زبون گردیدم و گه ناتوان

گه شکستم، گه خمیدم چون کمان

چون فتادم یا فروماندم ز کار

تو همی راندی به پیشم با فشار

میبری هر جا که میخواهی مرا

میفزائی کار و میکاهی مرا

من بسر، این راه پیمودم همی

خون دل خوردم، نیاسودم دمی

گاهم انگشتانه میکوبد بسر

گاه رویم میکشد، گاه آستر

گر تو زاسایش بری گشتی و دور

بهر من، آسایشی باشد ضرور

گفت در پاسخ رفوگر کای رفیق

نیست هر رهپوی، از اهل طریق

زین جهان و زین فساد و ریو و رنگ

تو چه خواهی دید با این چشم تنگ

روز می‌بینی تو و من روزگار

کار می‌بینی تو و من عیب کار

تو چه میدانی چه پیش آرد قضا

من هدف بودم قضا را سالها

ناله تو از نخ و ابریشم است

من خبردارم که هستی یکدم است

تو چه میدانی چها بر من رسید

موی من شد زین سیهکاری سفید

سوزنی، برتر ز سوزن نیستی

آگهی از جامه، از تن نیستی

من نهان را بینم و تو آشکار

تو یکی میدانی، اما من هزار

من درینجا هر چه سوزن میزنم

سوزنی بر چشم روشن می‌زنم

من چو گردم خسته، فرصت بگذرد

چون گذشت، آنگه که بازش آورد

چونکه تن فرسودنی و بینواست

گر هم از کارش بفرسائی، رواست

چون دل شوریده روزی خون شود

به کاز آن خون، چهره‌ای گلگون شود

دیده را چون عاقبت نادیدن است

به که نیکو بنگرد تا روشن است

از چه وامانم، چو فرصت رفتنی است

چون نگویم، کاین حکایت گفتنی است

خرقه‌ها با سوزنی کردم رفو

سوزنی کن خرقهٔ دل دوخت کو

خون دگر شد، خون دل خوردن دگر

تو ندیدی پارگیهای جگر

پارهٔ هر جامه را سوزن بدوخت

سوزنی صد رنگ پیراهن بدوخت

پارهٔ جان در رگ و بند است و پی

سوزنش کی چاره خواهد کرد، کی

سوزنی باید که در دل نشکند

جای جامه، بخیه اندر جان زند

جهد را بسیار کن، عمر اندکی است

کار را نیکو گزین، فرصت یکی است

کاردانان چون رفو آموختند

پاره‌های وقت بر هم دوختند

عمر را باید رفو با کار کرد

وقت کم را با هنر، بسیار کرد

کار را از وقت، چون کردی جدا

این یکی گردد تباه، آن یک هبا

گر چه اندر دیده و دل نور نیست

تا نفس باقی است، تن معذور نیست

شمارهٔ ۷۰ - رنج نخست

خلید خار درشتی بپای طفلی خرد

بهم برآمد و از پویه باز ماند و گریست

بگفت مادرش این رنج اولین قدم است

ز خار حادثه، تیه وجود خالی نیست

هنوز نیک و بد زندگی بدفتر عمر

نخوانده‌ای و بچشم تو راه و چاه، یکیست

ز پای، چون تو در افتاده‌اند بس طفلان

نیوفتاده درین سنگلاخ عبرت، کیست

ندیده زحمت رفتار، ره نیاموزی

خطا نکرده، صواب و خطا چه دانی چیست

دلی که سخت ز هر غم تپید، شاد نماند

کسیکه زود دل آزرده گشت دیر نزیست

ز عهد کودکی، آمادهٔ بزرگی شو

حجاب ضعف چو از هم گسست، عزم قویست

بچشم آنکه درین دشت، چشم روشن بست

تفاوتی نکند، گر ده است چه، یا بیست

چو زخم کارگر آمد، چه سر، چه سینه، چه پای

چو سال عمر تبه شد، چه یک، چه صد، چه دویست

هزار کوه گرت سد ره شوند، برو

هزار ره گرت از پا در افکنند، بایست

شمارهٔ ۷۱ - روباه نفس

ز قلعه، ماکیانی شد به دیوار

بناگه روبهی کردش گرفتار

ز چشمش برد، وحشت روشنائی

بزد بال و پر، از بی دست و پائی

ز روز نیکبختی یادها کرد

در آن درماندگی، فریادها کرد

فضای خانه و باغش هوس بود

چه حاصل، خانه دور از دسترس بود

بیاد آورد زان اقلیم ایمن

ز کاه و خوابگاه و آب و ارزن

نهان با خویشتن بس گفتگو کرد

در آن یکدم، هزاران آرزو کرد

گه تدبیر، احوالی زبون داشت

بجای دل، ببر یکقطره خون داشت

بیاد آورد زان آزاد گشتن

ز صحرا جانب ده بازگشتن

نمودن رهروان خرد را راه

ز هر بیراهه و ره بودن آگاه

ز دنبال نو آموزان دویدن

شدن استاد درس چینه چیدن

گشودن پر ز بهر سایبانی

نخفتن در خیال پاسبانی

بکار، از کودکان پیش اوفتادن

رموز کارشان تعلیم دادن

برو به لابه کرد از عجز، کایدوست

ز من چیزی نیابی، جز پر و پوست

منه در رهگذار چون منی دام

مکن خود را برای هیچ بدنام

گرفتم سینهٔ تنگم فشردی

مرا کشتی و در یک لحظه خوردی

ز مادر بی‌خبر شد کودکی چند

تبه گردید عمر مرغکی چند

یکی را کودک همسایه آزرد

یکی را گربه، آن یک را سگی برد

طمع دیو است، با وی برنیائی

چو خوردی، باز فردا ناشتائی

هوی و حرص و مستی، خواجه تاشند

سیه کارند، در هر جا که باشند

دچار زحمتی تا صید آزی

اگر زین دام رستی، بی‌نیازی

مباش اینگونه بی‌پروا و بدخواه

بسا گردد شکار گرگ، روباه

چه گردی هرزه در هر رهگذاری

دهی هر دم گلوئی را فشاری

بگفت ار تیره‌دل یا هرزه گردیم

درین ره هر چه فرمودند، کردیم

ز روز خردیم، خصلت چنین بود

دلی روئین بزیر پوستین بود

گرم سر پنجه و دندان بود سخت

مرا این مایه بود از کیسهٔ بخت

در آن دفتر که نقش ما نوشتند

یکی زشت و یکی زیبا نوشتند

چو من روباه و صیدم ماکیانست

گذشتن از چنین سودی زیانست

بسی مرغ و خروس از قریه بردم

بگردنها بسی دندان فشردم

حدیث اتحاد مرغ و روباه

بود چون اتفاق آتش و کاه

چه غم گر نیتم بد یا که نیکوست

همینم اقتضای خلقت و خوست

تو خود دادی بساط خویش بر باد

تو افتادی که کار از دست افتاد

تو مرغ خانگی، روباه طرار

تو خواب آلود و دزد چرخ بیدار

اسیر روبه نفس آن چنانیم

که گوئی پر شکسته ماکیانیم

بهای زندگی زین بیشتر بود

اگر یک دیدهٔ صاحب نظر بود

منه بردست دیو از سادگی دست

کدامین دست را بگرفت و نشکست

مکن بی فکرتی تدبیر کاری

که خواهد هر قماشی پود و تاری

بوقت شخم، گاوت در گرو بود

چو باز آوردیش، وقت درو بود

شمارهٔ ۷۲ - روح آزاد

تو چو زری، ای روان تابناک

چند باشی بستهٔ زندان خاک

بحر مواج ازل را گوهری

گوهر تحقیق را سوداگری

واگذار این لاشهٔ ناچیز را

در نورد این راه آفت خیز را

زر کانی را چه نسبت با سفال

شیر جنگی را چه خویشی با شغال

باخرد، صلحی کن و رائی بزن

کژدم تن را بسر، پائی بزن

هیچ پاکی همچو تو پاکیزه نیست

گوش هستی را چنین آویزه نیست

تو یکی تابنده گوهر بوده‌ای

رخ چرا با تیرگی آلوده‌ای

تو چراغ ملک تاریک تنی

در سیاهی‌ها، چو مهر روشنی

از نظر پنهانی، از دل نیستی

کاش میگفتی کجائی، کیستی

محبس تن بشکن و پرواز کن

این نخ پوسیده از پا باز کن

تا ببینی کآنچه دید ماسواست

تا بدانی خلوت پاکان جداست

تا بدانی صحبت یاران خوشست

گیر و دار زلف دلداران خوشست

تا ببینی کعبهٔ مقصود را

بر گشائی چشم خواب آلود را

تا نمایندت بهنگام خرام

سیرگاهی خالی از صیاد و دام

تا بیاموزند اسرار حقت

تا کنند از عاشقان مطلقت

تا تو، پنهان از تو، چون و چندهاست

عهدها، میثاقها، پیوندهاست

چند در هر دام، باید گشت صید

چند از هر دیو، باید دید کید

چند از هر تیغ، باید باخت سر

چند از هر سنگ، باید ریخت پر

مرغک اندر بیضه چون گردد پدید

گوید اینجا بس فراخ است و سپید

عاقبت کان حصن سخت از هم شکست

عالمی بیند همه بالا و پست

گه پرد آزاد در کهسارها

گه چمد سر مست در گلزارها

گاه بر چیند ز بامی دانه‌ای

سر کند خوش نغمهٔ مستانه‌ای

جست و خیز طائران بیند همی

فارغ اندر سبزه بنشیند دمی

بینوائی مهره‌ای تابنده داشت

کاز فروغش دیده و دل زنده داشت

خیره شد فرجام زان جلوه‌گری

بردش از شادی بسوی گوهری

گفت این لعلست، از من میخرش

گفت سنگست این، چه خوانی گوهرش

رو، که این ما را نمی‌آید بکار

گر متاعی خوبتر داری بیار

دکهٔ خر مهره، جای دیگر است

تحفهٔ گوهر فروشان، گوهر است

برتری تنها برنگ و بوی نیست

آینهٔ جان از برای روی نیست

تا نداند دخل و خرجش چند بود

هیچ بازرگان نخواهد برد سود

چشم جانرا، بی نگه دیدارهاست

پای دل را، بی قدم رفتارهاست

شمارهٔ ۷۳ - روح آزرده

به شکوه گفت جوانی فقیر با پیری

به روزگار، مرا روی شادمانی نیست

بلای فقر، تنم خسته کرد و روح بِکُشت

به مرگ قانعم، آن نیز رایگانی نیست

کسی به مثل من اندر نَبردگاه جهان

سیاه روزِ بَلاهای ناگهانی نیست

گُرسنه بَر سَرِ خوانِ فلک نشستم و گفت

که خیرگی مَکن، این بَزمِ میهمانی نیست

بِه خَلق داد سَراَفرازی و مرا خواری

که در خورِ تو، ازین بِه که میستانی نیست

بِه دَهر، هیچکس مِهربان نشد با من

مرا خَبر زِ رَه و رَسمِ مهربانی نیست

خوش نیافتم از روزگار سُفله دَمی

از آن خوشم که سپنجی است، جاودانی نیست

به خنده، پیرِ خردمند گُفت تُند مَرو

که پرتگاه جهان، جای بَد عِنانی نیست

چو بِنگری، همه سر رشته‌ها بدست قضاست

رَهِ گُریز، زِ تقدیرِ آسمانی نیست

وَدیعه‌ایست سعادت، که رایگان بخشند

درین معامله، اَرزانی و گِرانی نیست

دلِ ضعیف، بِگردابِ نفس دون مَفکن

غریقِ نَفس، غَریقی که وارهانی نیست

چو دستگاهِ جوانیت هست، سودی کُن

که هیچ سود، چو سَرمایهٔ جوانی نیست

زِ بازویت نَربودند تا توانائی

زَمانِ خستگی و عجز و ناتوانی نیست

به ملک زندگی، ای دوست، رَنج باید بُرد

دِلی که مُرد، سزاوار زِندگانی نیست

من و تو از پیِ کَشف حقیقت آمده‌ایم

ازین مُسابقه، مَقصود کامرانی نیست

به دفترِ گُل و طومارِ غُنچه در گُلزار

به جز حکایتِ آشوبِ مِهرگانی نیست

بِنای تن، همه بَهرِ خوشی نساخته‌اند

وجودِ سر، همه از بهرِ سرگرانی نیست

زِ مرگ و هَستی ما، چرخ را زیان نَرسد

سپهر سنگدل است، این سخن نهانی نیست

شمارهٔ ۷۴ - روش آفرینش

سخن گفت با خویش، دلوی بنخوت

که بی من، کس از چه ننوشیده آبی

ز سعی من، این مرز گردید گلشن

ز گلبرگ پوشید گلبن ثیابی

نیاسودم از کوشش و کار کردن

نصیب من آمد ایاب و ذهابی

برآشفت بر وی طناب و چنین گفت

به خیره نبستند بر تو طنابی

نه از سعی و رنج تو، کز زحمت ماست

اگر چهر گل را بود رنگ و تابی

شنیدند ناگه درین بحث پنهان

ز دهقان پیر، آشکارا عتابی

که آسان شمردید این رمز مشکل

نکردید نیکو سؤال و جوابی

دبیران خلقت، درین کهنه دفتر

نوشتند هر مبحثی را کتابی

اگر دست و بازو نکوشد، شما را

چه رای خطا و چه فکر صوابی

ز باران تنها، چمن گل نیارد

بباید نسیم خوش و آفتابی

بهر جا چراغی است، روغنش باید

بود کار هر کارگر را حسابی

اگر خون نگردد، نماند وریدی

اگر گل نروید، نباشد گلابی

یکی کشت تاک و یکی چید انگور

یکی ساخت زان سرکه‌ای یا شرابی

بکوه ار نمیتافت خورشید تابان

بمعدن نمیبود لعل خوشابی

نشستند بسیار شب، خار و بلبل

که تا غنچه‌ای در چمن کرد خوابی

برای خوشیهای فصل بهاران

خزان و زمستان کنند انقلابی

ز آهو دل، از مطبخی دست سوزد

که تا گردد آماده، روزی کبابی

بسی کارگر باید و کار، پروین

در آبادی هر زمین خرابی

شمارهٔ ۷۵ - زاهد خودبین

آن نشنیدید که در شیروان

بود یکی زاهد روشن روان

زنده‌دلی، عالم و فرخ ضمیر

مهر صفت، شهرتش آفاق گیر

نام نکویش علم افراخته

توسن زهدش همه جا تاخته

همقدم تاجوران زمین

همنفس حضرت روح‌الامین

مسئلت آموز دبیران خاک

نیتش آرایش مینوی پاک

پیش نشین همه آزادگان

پشت و پناه همه افتادگان

مرد رهی، خوش روش و حق پرست

روز و شبش، سبحهٔ طاعت بدست

جایگهش، کوه و بیابان شده

طعمه‌اش از بیخ درختان شده

رفته ز چین و ختن و هند و روم

مردم بسیار، بدان مرز و بوم

هر که بدان صومعه بشتافتی

عارضه ناگفته، شفا یافتی

کور در آن بادیه بینا شدی

عاجز بیچاره، توانا شدی

خلق بر او دوخته چشم نیاز

او بسوی دادگر کار ساز

شب، شدی از دیده نهان روز وار

در کمر کوه، بزندان غار

روز، بعزلتگه خود تاختی

با همه کس، نرد کرم باختی

صبحدمی، روی ز مردم نهفت

هر در طاعت که توان سفت، سفت

ریخت ز چشم آب و بسر خاک کرد

گرد ز آئینهٔ دل، پاک کرد

حلقه بدر کوفت زنی بی‌نوا

گفت که رنجورم و خواهم دوا

از چه شد این نور، بظلمت نهان

از چه برنجید ز ما ناگهان

از چه بر این جمع، در خیر بست

اینهمه افتاده بدید و نشست

از چه، دلش میل مدارا نداشت

از چه، سر همسری ما نداشت

ای پدر پیر، ز چین آمدم

از بلد شک، به یقین آمدم

نور تو رهبر شد و ره یافتم

نام تو پرسیدم و بشتافتم

روز، بچشم همه کس روشنست

لیک، شب تیره بچشم منست

گر ز ره لطف، نگاهم کنی

فارغ ازین حال تباهم کنی

ساعتی، ای شیخ، نیاسوده‌ام

باد صفت، بادیه پیموده‌ام

دیده به بی دیده فکندن، خوش است

خار دل سوخته کندن، خوش است

پیر، بدان لابه نداد اعتبار

گریه همی کرد چو ابر بهار

تا که سر از سجدهٔ شکران گرفت

دیو غرورش ز گریبان گرفت

گفت که این سجده و تسبیح چیست

بر تو و کردار تو، باید گریست

رنج تو در کارگه بندگی

گشت تهی دستی و شرمندگی

زان همه سرمایه، ترا سود کو

تار قماشت چه شد و پود کو

نوبت از خلق گسستن نبود

گاه در صومعه بستن نبود

سست شد این پایه و فرصت شتافت

گم شد و دیگر نتوانیش یافت

عجب، سمند تو شد و تاختی

رفتی و بار و بنه انداختی

دامنت از اخگر پندار سوخت

آنهم گل، زاتش یک خار سوخت

رشته نبود آنکه تو میتافتی

جامه نبود آنکه تو میبافتی

سودگر نفس به بازار شد

گوهر پست تو پدیدار شد

راهروانی که بره داشتی

بر در خویش از چه نگهداشتی

آنکه درش، روز کرم بسته بود

قفل در حق نتواند گشود

نفس تو، چون خودسر و محتاله شد

زهد تو، چون کفر دو صد ساله شد

طاعت بی صدق و صفا، هیچ نیست

اینهمه جز روی و ریا، هیچ نیست

شمارهٔ ۷۶ - سپید و سیاه

کبوتری، سحر اندر هوای پروازی

ببام لانه بیاراست پر، ولی نپرید

رسید بر پرش از دور، ناوکی جانسوز

مبرهن است کازان طعنه بر دلش چه رسید

شکسته شد پر و بالی، نزار گشت تنی

گسست رشتهٔ امیدی و رگی بدرید

گذشت بر در آن لانه، شامگه زاغی

طبیب گشت، چه رنجوری کبوتر دید

برفت خار و خس آورد و سایبانی ساخت

برای راحت بیمار خویش، بس کوشید

هزار گونه ستم دید، تا بروزن و بام

ز برگهای درختان سبز پرده کشید

ز جویبار، بمنقار خویش آب ربود

بباغ، کرد ره و میوه‌ای ز شاخه چید

گهی پدر شد و گه مادر و گهی دربان

طعام داد و نوازش نمود و ناله شنید

ببرد آنهمه بار جفا که تا روزی

ز درد و خستگی و رنج، دردمند رهید

بزاغ گفت: چه نسبت سپید را بسیاه

ترا بیاری بیگانگان، چه کس طلبید

بگفت: نیت ما اتفاق و یکرنگی است

تفاوتی نکند خدمت سیاه و سفید

ترا چو من، بدل خرد، مهر و پیوندیست

مرا بسان تو، در تن رگ و پی است و ورید

صفای صحبت و آئین یکدلی باید

چه بیم، گر که قدیم است عهد، یا که جدید

ز نزد سوختگان، بی‌خبر نباید رفت

زمان کار نباید به کنج خانه خزید

غرض، گشودن قفل سعادتست بجهد

چه فرق، گر زر سرخ و گر آهن است کلید

شمارهٔ ۷۷ - سختی و سختی‌ها

نهفتن به عمری غم آشکاری

فکندن به کِشتِ امیدی شراری

به پای نهالی که باری نیارد

جفا دیدن از آب و گل، روزگاری

به بزم فرومایگان ایستادن

نشستن به دریوزه در رهگذاری

ز بیم هژبران، پناهنده گشتن

به گرگی سیه‌دل، به تاریک‌غاری

ز سنگین‌دلی، خواهشِ لطف کردن

سوی ناکسی، بردن از عجز کاری

به جای گل آرزویی و شوقی

نشاندن به دل، نوک جانسوز خاری

به دریا در افتادن و غوطه خوردن

نه جستن پناهی، نه دیدن کناری

زبون گشتن از درد و محروم ماندن

بهر جا برون بودن از هر شماری

شنیدن ز هر سفله، حرف درشتی

ز مردم کشی، خواستن زینهاری

به آهی، پراکنده گشتن چو کاهی

ز بادی، پریشان شدن چون غباری

بسی خوشتر و نیک‌تر نزد دانا

ز دمسازیِ یارِ ناسازگاری

شمارهٔ ۷۸ - سرنوشت

به جغذ گفت شبانگاه طوطی از سر خشم

که چند بایدت اینگونه زیست سرگردان

چرا ز گوشهٔ عزلت، برون نمیئی

چه اوفتاده که از خلق میشوی پنهان

کسی به جز تو، نبستست چشم روشن بین

کسی به جز تو، نکردست در خرابه مکان

اگر بجانب شهرت گذر فتد، بینی

بسی بلند بنا قصر و زرنگار ایوان

چرا ز فکرت باطل، نژند داری دل

چرا بملک سیاهی، سیه کنی وجدان

ز طائران جهان دیده، رسم و راه آموز

ببین چگونه بسر میبرند وقت و زمان

اگر که همچو منت، میل برتری باشد

گهت بدست نشانند و گاه بر دامان

مرا نگر، چه نکو رای و نغز گفتارم

ترا ضمیر، بداندیش و الکنست زبان

بما، هماره شکر داده‌اند، نوبت چاشت

نخورده‌ایم بسان تو هیچگه غم دان

بزیر پر، چو تو سر بی سبب نهان نکنیم

زنیم در چمنی تازه، هر نفس جولان

بهل، که عمر تلف کردنست تنهائی

ندیم سرو و گل و سبزه باش در بستان

بپوش چشم ز بیغوله، نیستی رهزن

بشوی گرد سیاهی ز دل، نه ای شیطان

نه با خبر ز بهاری، نه آگهی ز خریف

چو مرده‌ای بزمستان و فصل تابستان

بکنج غار، مخز همچو گرگ بی چنگال

گرسنه خواب مکن، چون شغال بی دندان

به موش مرده، میالای پنجه و منقار

بزرگ باش و میاموز خصلت دونان

بروزگار جوانیت، ماتم پیری است

سیه دلی چو تو، هرگز نداشت بخت جوان

جهان به خویشتن ایدوست خیره سخت مگیر

که کار سخت، ز کارآگهی شدست آسان

برو به سیر گهی تازه، صبحگاهی خوش

بیا به خانهٔ ما، باش یکشبی مهمان

تو چشم عقل ببستی، که در چه افتادی

تو بد شدی، که شدند از تو خوبتر دگران

فضیلت و هنر، ای بی هنر، نمود مرا

جلیس بزم بزرگان و همسر شاهان

مرا ز عاج و زر و سیم، ساختند قفس

گهم بخانه نگهداشتند و گه به دکان

ز خویش، بی سبب ای تیره دل چه میکاهی

کمال جوی و سعادت، چه خواهی از نقصان

همیشه می نتوان رفت بیخود و فارغ

هماره می‌نتوان زیست غمگن و حیران

ز ناله‌های غم افزای خویش، جان مخراش

ز سوک بیگه خود، خلق را مکن گریان

ز بانگ زشت تو، بس آرزو که گشت تباه

ز فال شوم تو، بس خانمان که شد ویران

چو طوطیان، چه سخن گفتی و شنیدی، هین

چو بلبلان، بکدامین چمن پریدی، هان

جواب داد که بر خیره، شوم خوانندم

ز من بکس نرسیدست هیچگونه زیان

عجب مدار، گرم شوق سیر گلشن نیست

تفاوتیست میان من و دگر مرغان

سمند دولت گیتی که جانب همه تاخت

ز ما گذشت چو برق و نگه نداشت عنان

خوشست نغمهٔ مرغی بساحت چمنی

ولی نه بوم سیه روز، مرغکی خوشخوان

فروغ چهر گل، آن به که بلبلان بینند

برای همچو منی، شوره‌زار شد شایان

هر آنکسی که تو را پیک نیکبختی گشت

نداد دیدهٔ ما را نصیب، جز پیکان

بسوخت خانهٔ ما زاتش حوادث چرخ

نه مردمیست ز همسایه خواستن تاوان

نکرد رهرو عاقل، بهر گذر گه خواب

نچید طائر آگاه، چینه از هر خوان

چه سود صحبت شاهان، چو نیست آزادی

چرا دهیم گرانمایه وقت را ارزان

به رنج گوشه نشینی و فقر، تن دادن

به از پریدن بیگاه و داشتن غم جان

قفس نه جز قفس است، ار چه سیم و زر باشد

که صحن تنگ همانست و بام تنگ همان

در آشیانهٔ ویران خویش خرسندیم

چه خوشدلیست در آباد دیدن زندان

هزار نکته بما گفت شبرو گردون

چه غم، بچشم تو گر بیهشیم یا نادان

بنزد آنکه چو من دوستدار تاریکیست

تفاوتی نکند روز تیره و رخشان

مرا ز صحبت بیگانگان ملال آید

بمیهمانیم ای دوست، هیچگاه مخوان

تو خود، گهی بچمن خسب و گه بسبزه خرام

که بوم را نه ازین خوشدلی بود، نه از آن

بعهد و یکدلی مردم، اعتباری نیست

که همچو دور جهان، سست عهد بود انسان

ز راه تجربه، گر هفته‌ای سکوت کنی

نه خواجه ماند و بانو، نه شکر و انبان

بجوی و جر بکنندت بصد جفا پر و بال

برهگذر بکشندت بصد ستم، طفلان

نه جغد رست و نه طوطی، چو شد قضا شاهین

نه زشت ماند و نه زیبا، چو راز گشت عیان

طبیب دهر نیاموخت جز ستم، پروین

بدرد کشت و حدیثی نگفت از درمان

شمارهٔ ۷۹ - سرود خارکن

به صحرا، سرود اینچنین خارکن

که از کندن خار، کس خوار نیست

جوانی و تدبیر و نیروت هست

به دست تو، این کارها کار نیست

به بیداری و هوشیاری گرای

چو دیدی که بخت تو بیدار نیست

چو بفروختی، از که خواهی خرید

متاع جوانی به بازار نیست

جوانی، گه کار و شایستگی است

گه خودپسندی و پندار نیست

نبایست بر خیره از پا فتاد

چو جان خسته و جسم بیمار نیست

همین بس که از پا نیفتاده‌ای

بس افتادگان را پرستار نیست

مپیچ از ره راست، بر راه کج

چو در هست، حاجت به دیوار نیست

ز بازوی خود، خواه برگ و نوا

ترا برگ و توشی در انبار نیست

همی دانه و خوشه خروار شد

ز آغاز، هر خوشه خروار نیست

قوی پنجه‌ای، تیشه محکم بزن

هنرمند مردم، سبکسار نیست

زر وقت، باید به کار آزمود

کزین بهترش، هیچ معیار نیست

غنیمت شمر، جز حقیقت مجوی

که باری است فرصت، دگر بار نیست

همی ناله کردی، ولی بی ثمر

کس این ناله‌ها را خریدار نیست

چو شب، هستی و صبحدم نیستی است

شکایت ز هستی، سزاوار نیست

کنند از تو در کار دل، باز پرس

درین خانه، کس جز تو معمار نیست

نشد جامهٔ عجب، جان را قبا

درین جامه، پود ار بود، تار نیست

درین دکه، سود و زیان با همند

کس از هر زیانی، زیانکار نیست

گهی کم بدست اوفتد، گه فزون

بساز، ار درم هست و دینار نیست

مگوی از گرفتاری خویشتن

ببین کیست آنکو گرفتار نیست

بچشم بصیرت بخود در نگر

ترا تا در آئینه، زنگار نیست

همه کار ایام، درس است و پند

دریغا که شاگرد هشیار نیست

ترا بار تقدیر باید کشید

کسی را رهائی از این بار نیست

بدشواری ار دل شکیبا کنی

ببینی که سهل است و دشوار نیست

از امروز اندوه فردا مخور

نهان است فردا، پدیدار نیست

گر آلود انگشتهایت به خون

شگفتی ز ایام خونخوار نیست

چو خارند گلهای هستی تمام

گل است اینکه داری بکف، خار نیست

ز آزادگان، بردباری و سعی

بیاموز، آموختن عار نیست

هزاران ورق کرده گیتی سیاه

شکایت همین چند طومار نیست

تو خاطر نگهدار شو خویش را

که ایام، خاطر نگهدار نیست

ره زندگان است، عیبش مکن

گر این راه، همواره هموار نیست

پی کارهائی که گوید برو

ترا با فلک، دست پیکار نیست

به جایی که بار است بر پشت مور

برای تو، این بار، بسیار نیست

نشاید که بیکار مانیم ما

چو یک قطره و ذره بیکار نیست

شمارهٔ ۸۰ - سر و سنگ

نهان کرد دیوانه در جیب، سنگی

یکی را بسر کوفت، روزی بمعبر

شد از رنج رنجور و از درد نالان

بپیچید و گردید چون مار چنبر

دویدند جمعی پی دادخواهی

دریدند دیوانه را جامه در بر

کشیدند و بردندشان سوی قاضی

که این یک ستمدیده بود، آن ستمگر

ز دیوانه و قصهٔ سر شکستن

بسی یاوه گفتند هر یک بمحضر

بگفتا همان سنگ، بر سر زنیدش

جز این نیست بدکار را مزد و کیفر

بخندید دیوانه زان دیورائی

که نفرین برین قاضی و حکم و دفتر

کسی میزند لاف بسیار دانی

که دارد سری از سر من تهی‌تر

گر اینند با عقل و رایان گیتی

ز دیوانگانش چه امید، دیگر

نشستند و تدبیر کردند با هم

که کوبند با سنگ، دیوانه را سر

شمارهٔ ۸۱ - سعی و عمل

براهی در، سلیمان دید موری

که با پای ملخ میکرد زوری

بزحمت، خویش را هر سو کشیدی

وزان بار گران، هر دم خمیدی

ز هر گردی، برون افتادی از راه

ز هر بادی، پریدی چون پر کاه

چنان در کار خود، یکرنگ و یکدل

که کارآگاه، اندر کار مشکل

چنان بگرفته راه سعی در پیش

که فارغ گشته از هر کس، جز از خویش

نه‌اش پروای از پای اوفتادن

نه‌اش سودای کار از دست دادن

بتندی گفت کای مسکین نادان

چرائی فارغ از ملک سلیمان

مرا در بارگاه عدل، خوانهاست

بهر خوان سعادت، میهمانهاست

بیا زین ره، بقصر پادشاهی

بخور در سفرهٔ ما، هر چه خواهی

به خار جهل، پای خویش مخراش

براه نیکبختان، آشنا باش

ز ما، هم عشرت آموز و هم آرام

چو ما، هم صبح خوشدل باش و هم شام

چرا باید چنین خونابه خوردن

تمام عمر خود را بار بردن

رهست اینجا و مردم رهگذارند

مبادا بر سرت پائی گذارند

مکش بیهوده این بار گران را

میازار از برای جسم، جان را

بگفت از سور، کمتر گوی با مور

که موران را، قناعت خوشتر از سور

چو اندر لانهٔ خود پادشاهند

نوال پادشاهان را نخواهند

برو جائیکه جای چاره‌سازیست

که ما را از سلیمان، بی نیازیست

نیفتد با کسی ما را سر و کار

که خود، هم توشه داریم و هم انبار

بجای گرم خود، هستیم ایمن

ز سرمای دی و تاراج بهمن

چو ما، خود خادم خویشیم و مخدوم

بحکم کس نمیگردیم محکوم

مرا امید راحتهاست زین رنج

من این پای ملخ ندهم بصد گنج

مرا یک دانهٔ پوسیده خوشتر

ز دیهیم و خراج هفت کشور

گرت همواره باید کامکاری

ز مور آموز رسم بردباری

مرو راهی که پایت را ببندند

مکن کاری که هشیاران بخندند

گه تدبیر، عاقل باش و بینا

ره امروز را مسپار فردا

بکوش اندر بهار زندگانی

که شد پیرایهٔ پیری، جوانی

حساب خود، نه کم گیر و نه افزون

منه پای از گلیم خویش بیرون

اگر زین شهد، کوته‌داری انگشت

نکوبد هیچ دستی بر سرت مشت

چه در کار و چه در کار آزمودن

نباید جز بخود، محتاج بودن

هر آن موری که زیر پای زوریست

سلیمانیست، کاندر شکل موریست

شمارهٔ ۸۲ - سفر اشک

اشک طرف دیده را گردید و رفت

اوفتاد آهسته و غلتید و رفت

بر سپهر تیرهٔ هستی دمی

چون ستاره روشنی بخشید و رفت

گر چه دریای وجودش جای بود

عاقبت یکقطره خون نوشید و رفت

گشت اندر چشمهٔ خون ناپدید

قیمت هر قطره را سنجید و رفت

من چو از جور فلک بگریستم

بر من و بر گریه‌ام خندید و رفت

رنجشی ما را نبود اندر میان

کس نمیداند چرا رنجید و رفت

تا دل از اندوه، گرد آلود گشت

دامن پاکیزه را بر چید و رفت

موج و سیل و فتنه و آشوب خاست

بحر، طوفانی شد و ترسید و رفت

همچو شبنم، در گلستان وجود

بر گل رخساره‌ای تابید و رفت

مدتی در خانهٔ دل کرد جای

مخزن اسرار جان را دید و رفت

رمزهای زندگانی را نوشت

دفتر و طومار خود پیچید و رفت

شد چو از پیچ و خم ره، با خبر

مقصد تحقیق را پرسید و رفت

جلوه و رونق گرفت از قلب و چشم

میوه‌ای از هر درختی چید و رفت

عقل دوراندیش، با دل هر چه گفت

گوش داد و جمله را بشنید و رفت

تلخی و شیرینی هستی چشید

از حوادث با خبر گردید و رفت

قاصد معشوق بود از کوی عشق

چهرهٔ عشاق را بوسید و رفت

اوفتاد اندر ترازوی قضا

کاش میگفتند چند ارزید و رفت

شمارهٔ ۸۳ - سیه روی

بکنج مطبخ تاریک، تابه گفت به دیگ

که از ملال نمردی، چه خیره سر بودی

ز دوده، پشت تو مانند قیر گشته سیاه

ز عیب خویش، تو مسکین چه بیخبر بودی

همی به تیرگی خود فزودی از پستی

سیاه روز و سیه کار و بد گهر بودی

تمام عمر، درین کارگاه زحمت و رنج

نشسته بودی و بیمزد کارگر بودی

گهی ز عجز، جفای شرار میبردی

گهی ز جهل ، گرفتار شور و شر بودی

دمی ز آتش و آبت ، ستم رسید و بلا

دمی ندیم دم و دود و خشک و تر بودی

نه لحظه‌ای ز هجوم حوادث آسودی

نه هیچ با خبر از شب، نه از سحر بودی

ستیزه‌گر فلک، ای تیره‌بخت، با تو ستیز

نمینمود تو خود گر ستیزه‌گر بودی

زمانه سوخت ترا پاک و هیچ دم نزدی

همیشه خسته و پیوسته رنجبر بودی

به پیش چون تو سیه روی بد دلم که فکند

چه بودی، ار که مرا قدرت سفر بودی

ندید چشم تو رنگی دگر به جز سیهی

رواست گر که بگوئیم بی بصر بودی

درین بساط سیه، گر نمیگشودی رخت

چو ما، سفید و نکو رای و نامور بودی

جواب داد که ما هر دو در خور ستمیم

تو نیز همچو من، ایدوست، بیهنر بودی

جفای آتش و هیزم، نه بهر من تنهاست

تو نیز لایق خاکستر و شرر بودی

من و تو سالک یک مقصدیم در معنی

تو نیز رهرو این کهنه رهگذر بودی

اگر ز فکر تو میزاد، رای نیک‌تری

بفکر روزی ازین روز نیکتر بودی

مگر بیاد نداری که دوش، وقت سحر

میان شعلهٔ جانسوز، تا کمر بودی

نمی‌نشستی اگر نزد ما درین مطبخ

مبرهن است که در مطبخ دگر بودی

نظر به عجب، در آلودگان نیمکردی

بدامن سیه خود، گرت نظر بودی

من از سیاهی خود، بس ملول میگشتم

اگر تو تیره‌دل، از من سپیدتر بودی

شمارهٔ ۸۴ - شاهد و شمع

شاهدی گفت بشمعی کامشب

در و دیوار، مزین کردم

دیشب از شوق، نخفتم یکدم

دوختم جامه و بر تن کردم

دو سه گوهر ز گلوبندم ریخت

بستم و باز بگردن کردم

کس ندانست چه سحرآمیزی

به پرند، از نخ و سوزن کردم

صفحهٔ کارگه، از سوسن و گل

بخوشی چون صف گلشن کردم

تو بگرد هنر من نرسی

زانکه من بذل سر و تن کردم

شمع خندید که بس تیره شدم

تا ز تاریکیت ایمن کردم

پی پیوند گهرهای تو، بس

گهر اشک بدامن کردم

گریه‌ها کردم و چون ابر بهار

خدمت آن گل و سوسن کردم

خوشم از سوختن خویش از آنک

سوختم، بزم تو روشن کردم

گر چه یک روزن امید نماند

جلوه‌ها بر درو روزن کردم

تا تو آسوده‌روی در ره خویش

خوی با گیتی رهزن کردم

تا فروزنده شود زیب و زرت

جان ز روی و دل از آهن کردم

خرمن عمر من ار سوخته شد

حاصل شوق تو، خرمن کردم

کارهائیکه شمردی بر من

تو نکردی، همه را من کردم

شمارهٔ ۸۵ - شب

شباهنگام، کاین فیروزه گلشن

ز انوار کواکب، گشت روشن

غزال روز، پنهان گشت از بیم

پلنگ شب، برون آمد ز ممکن

روان شد خار کن با پشتهٔ خار

بخسته، دست و پا و پشت و گردن

بکنج لانه، مور آرمگه ساخت

شده آزرده، از دانه کشیدن

برسم و راه دیرین، داد چوپان

در آغل، گوسفندان را نشمین

کبوتر جست اندر لانه راحت

زغن در آشیان بنمود مسکن

جهانرا سوگ بگرفت و شباویز

بسان سوگواران کرد شیون

زمان خفتن آمد ماکیانرا

نچیده ماند آن پاشیده ارزن

نهاد از دست، مرد کارگر کار

که شد بیگاه وقت کار کردن

هم افسونگر رهائی یافت، هم مار

هم آهنگر بیاسود و هم آهن

لحاف پیرزن را پارگی ماند

که نتوانست نخ کردن بسوزن

بیارامید صید، آسوده در دام

بشوق شادی روز رهیدن

دروگر، داس خود بنهاد بر دوش

تبرزن، رخت خود پوشید بر تن

عسس بیدار ماند، آری چه نیکوست

برای خفتگان، بیدار بودن

ببام خلق، بر شد دزد طرار

کمین رهگذاران کرد رهزن

ز بی خوابی شکایت کرد بیمار

که شد نزدیک، رنج شب نخفتن

بدوشیدند شیر گوسفندان

بیاسودند گاو و گاوآهن

خروش از جانب میخانه برخاست

ز بس جام و سبو در هم شکستن

ز تاریکی، زمین بگرفت اسپر

ز انجم آسمان بر بست جوشن

ز مشرق، گشت ناهید آشکارا

چو تابنده گهر، از تیره معدن

شهاب ثاقب، از دامان افلاک

فرو افتاد، چون سنگ فلاخن

بنات النعش، خونین کرده رخسار

ز مویه کردن و از موی کندن

ثوابت، جمله حیران ایستاده

چو محکومان بهنگام زلیفن

به کنج کلبهٔ تاریک بختان

فروتابید نور مه ز روزن

بر آمد صبحدم، مهر جهانتاب

بسان حور از چنگ هریمن

فرو شستند چین زلف سنبل

بیفشاندند گرد از چهر سوسن

ز سر بگرفت سعی و رنج خود، مور

بشد گنجشک، بهر دانه جستن

نماند توسنی و راهواری

ز ناهمواری ایام توسن

بدینگونه است آئین زمانه

زمانی دوستدار و گاه دشمن

پدید آرد گهی صبح و گهی شام

گهی اردیبهشت و گاه بهمن

دریغا، کاروان عمر بگذشت

ز سال و ماه و روز و شب گذشتن

ز گیر و دار این دام بلاخیز

جهان تا هست، کس را نیست رستن

اگر نیک و اگر بد گردد احوال

نیفتد چرخهٔ گیتی ز گشتن

دهد این سودگر، ایدوست، ما را

گهی کرباس و گاهی خزاد کن

بدانش، زنگ ازین آئینه بزدای

بصیقل، زنگ را دانی زدودن

چو اسرائیلیان، کفران نعمت

مکن، چون هست هم سلوی و هم من

کتاب حکمت و عرقان چه خوانی

نخوانده ابجد و حطی و کلمن

حقیقت گوی شو، پروین، چه ترسی

نشاید بهر باطل، حق نهفتن

شمارهٔ ۸۶ - شباویز

چو رنگ از رخ روز، پرواز کرد

شباویز، نالیدن آغاز کرد

بساط سپیدی، تباهی گرفت

ز مه تا بماهی، سیاهی گرفت

ره فتنهٔ دزد عیار باز

عسس خسته از گشتن و شب دراز

نخفته، نه مست و نه هوشیار ماند

نیاسوده گر ماند، بیمار ماند

پرستار را ناگهان خواب برد

هماندم که او خفت، رنجور مرد

جهان چون دل بت پرستان، سیاه

مه از دیده پنهان و در راه، چاه

بخفتند مرغان باغ و قفس

شباویز افسانه میگفت و بس

نمیکرد دیوانه دیگر خروش

نمی‌آید آواز دیگر به گوش

بجز ریزش سیل از کوهسار

بجز گریهٔ کودک شیرخوار

برون آمد از کنج مطبخ، عجوز

ز پیری بزحمت، ز سرما بسوز

شکایت کنان، گه ز سر، گه ز پشت

چراغی که در دست خود داشت کشت

بگسترد چون جامه از بهر خواب

سبوئی شکست و فرو ریخت آب

شنیدم که کوته زمانی نخفت

شکسته گرفت و پراکنده رفت

بنالید از نالهٔ مرغ شب

که شب نیز فارغ نه‌ایم، ای عجب

ندیدیم آسایش از روزگار

گهی بانگ مرغست و گه رنج کار

بنرمی چنین داد مرغش جواب

که ای سالیان خفته، یکشب مخواب

به سر منزلی کاینقدر خون کنند

در آن، خواب آزادگان چون کنند

من از چرخ پیرم چنین تنگدل

که از ضعف پیران نگردد خجل

بهر دست فرسوده، کاری دهد

بهر پشت کاهیده، باری نهد

بسی رفته، گم گشت ازین راه راست

بسی خفته، چون روز شد، برنخاست

عسس کی شود، دزد تیره‌روان

تو خود باش این گنج را پاسبان

بهرجا برافکنده‌اند این کمند

چه دیوار کوته، چه بام بلند

درین دخمه، هر شب گرفتارهاست

ره و رسمها، رمزها، کارهاست

شب، از باغ گم شد گل و خار ماند

خنک، باغبانی که بیدار ماند

بخفتن، چرا پیر گردد جوان

برهزن، چرا بگرود کاروان

فلک، در نورد و تو در خوابگاه

تو مدهوش و در شبروی مهر و ماه

شمارهٔ ۸۷ - شرط نیکنامی

نیکنامی نباشد، از ره عجب

خنگ آز و هوس همی راندن

روز دعوی، چو طبل بانگ زدن

وقت کوشش، ز کار واماندن

خستگان را ز طعنه، جان خستن

دل خلق خدای رنجاندن

خود سلیمان شدن به ثروت و جاه

دیگران را ز دیو ترساندن

با درافتادگان، ستم کردن

زهر را جای شهد نوشاندن

اندر امید خوشهٔ هوسی

هر کجا خرمنی است، سوزاندن

گمرهان را رفیق ره بودن

سر ز فرمان عقل پیچاندن

عیب پنهان دیگران گفتن

عیب پیدای خویش پوشاندن

بهر یک مشت آرد، بر سر خلق

آسیا چون زمانه گرداندن

گویمت شرط نیکنامی چیست

زانکه این نکته بایدت خواندن

خاری از پای عاجزی کندن

گردی از دامنی بیفشاندن

شمارهٔ ۸۸ - شکایت پیرزن

روز شکار، پیرزنی با قباد گفت

کاز آتش فساد تو، جز دود و آه نیست

روزی بیا به کلبهٔ ما از ره شکار

تحقیق حال گوشه‌نشینان گناه نیست

هنگام چاشت، سفرهٔ بی نان ما ببین

تا بنگری که نام و نشان از رفاه نیست

دزدم لحاف برد و شبان گاو پس نداد

دیگر به کشور تو، امان و پناه نیست

از تشنگی، کدوبنم امسال خشک شد

آب قنات بردی و آبی بچاه نیست

سنگینی خراج، بما عرصه تنگ کرد

گندم تراست، حاصل ما غیر کاه نیست

در دامن تو، دیده جز آلودگی ندید

بر عیبهای روشن خویشت، نگاه نیست

حکم دروغ دادی و گفتی حقیقت است

کار تباه کردی و گفتی تباه نیست

صد جور دیدم از سگ و دربان به درگهت

جز سفله و بخیل، درین بارگاه نیست

ویرانه شد ز ظلم تو، هر مسکن و دهی

یغماگر است چون تو کسی، پادشاه نیست

مردی در آنزمان که شدی صید گرگ آز

از بهر مرده، حاجت تخت و کلاه نیست

یکدوست از برای تو نگذاشت دشمنی

یک مرد رزمجوی، ترا در سپاه نیست

جمعی سیاهروز سیهکاری تواند

باور مکن که بهر تو روز سیاه نیست

مزدور خفته را ندهد مزد، هیچکس

میدان همت است جهان، خوابگاه نیست

تقویم عمر ماست جهان، هر چه میکنیم

بیرون ز دفتر کهن سال و ماه نیست

سختی کشی ز دهر، چو سختی دهی بخلق

در کیفر فلک، غلط و اشتباه نیست

شمارهٔ ۸۹ - شکسته

با بنفشه، لاله گفت ای بیخبر

طرف گلشن را منظم کرده‌اند

از برای جلوه، گلهای چمن

رنگ را با بوی توام کرده‌اند

اندرین بزم طرب، گوئی ترا

غرق در دریای ماتم کرده‌اند

از چه معنی، در شکستی بی سبب

چون بخاکت ریشه محکم کرده‌اند

از چه، رویت در هم و پشتت خم است

از چه رو، کار تو درهم کرده‌اند

از چه، خود را پشت سر می‌افکنی

چون به یارانت مقدم کرده‌اند

در زیان این قبای نیلگون

در تو زشتی را مسلم کرده‌اند

گفت، بهر بردن بار قضا

عاقلان، پشت از ازل خم کرده‌اند

عارفان، از بهر افزودن بجان

از هوی و از هوس، کم کرده‌اند

یاد حق بر یاد خود بگزیده‌اند

کار ابراهیم ادهم کرده‌اند

رهروان این گذرگاه، آگهند

توش راه خود فراهم کرده‌اند

گله‌های معنی، از فرسنگها

گرگ خود را دیده و رم کرده‌اند

چون در آخر، جمله شادیها غم است

هم ز اول، خوی با غم کرده‌اند

تو نمیدانی که از بهر خزان

باغ را شاداب و خرم کرده‌اند

تو نمی‌بینی چه سیلابی نهان

در دل هر قطره شبنم کرده‌اند

هر کسی را با چراغ بینشی

راهی این راه مظلم کرده‌اند

از صبا گوئی تو و ما از سموم

بهر ما، این شهد را سم کرده‌اند

تو، خوشی بینی و ما پژمردگی

هر کجا، نقشی مجسم کرده‌اند

ما بخود، چیزی نکردیم اختیار

کارفرمایان عالم کرده‌اند

کرده‌اند ار پرسشی در کار ما

خلقت و تقدیر، با هم کرده‌اند

درزی و جولاههٔ ما، صنع خویش

در پس این سبز طارم کرده‌اند